نقشبند اشعاری در مدح امام رضا(ع) روی فرش‌های نفیس

 از قرن ششم تاکنون بسیاری از شاعران ایرانی عشق و ارادت خود را به امام رضا(ع) و رزوی زیارت مرقد مطهر آن حضرت را در قالب شعر بیان کردند. علاوه بر شاعران، قالیبافان از اولین هنرمندان صنایع دستی بودند که با تلاش و صبر فراوان به بافتن قالی‌های نفيس پرداختند و بهترین آن‌ها را به نشانه علاقه به امام رضا(علیه‌السلام) تقدیم حرم آن حضرت نمودند. قالی شعر یا شعر قالی کالای نفیسی است، حاصل ترکیب احساس شاعران و هنر قالیبافان. این کالا علاوه بر زیبایی حیرت انگیز هنر قالیبافی، احساس، شور و اشتیاق شاعرانه را نشان می‌دهد. این نوشتار ضمن آشنایی مختصر با موزه فرش آستان قدس رضوی به معرفی فرش‌هایی از این موزه می‌پردازد که دارای اشعاری در مدح امام رضا(ع) است.
 
موزه فرش
اولين موزه آستان قدس رضوي در سال 1324 هجری شمسی، در مجاورت مقبره شيخ بهايي گشايش يافت كه در آن علاوه بر اشيای تاريخي، سه تخته قالي متعلق به دوره صفوي در معرض نمايش بود. در سال 1356 هجری شمسی، با ساخت و راه اندازي موزه مرکزی آستان قدس رضوی، تعداد بيشتري از قالي‌هاي موجود به نمايش درآمدند. افزایش روز افزون نذور و اهدای قالی به آستان قدس رضوی که موجب غنای مخازن شده بود، مسؤولان را بر آن داشت تا در سال 1377 هجری شمسی اولين گنجینه تخصصي فرش و منسوجات را در محل ساختمان گنجينه قرآن ونفايس راه اندازي كنند. با عنایت تولیت وقت آستان قدس رضوی در سال1383 احداث ساختمان بزرگ‌تر و مناسب تری برای موزه تخصصی فرش، در جنب موزه مرکزی آغاز و در آبان 1390 و همزمان با عید سعید غدیر خم، راه اندازی شد.
 
1-قالی پرده‌ای محرابی ترنجدار
قدیمی ترین قالی‌های موزه فرش آستان قدس که دارای اشعاری درباره امام رضا(علیه‌السلام) است، از نوع قالی پرده‌ای هستند. قالی پرده‌ای نوعی قالی است که به عنوان پرده در ورودی اماکن مذهبی (تکایا، حرم امازادگان)، کاخ‌ها و منازل آویز می‌شود و علاوه بر حفاظ، زینت بخش مکان مورد استفاده نیز بود.
 این قالی‌ها به صورت ساده، شکاف دار، یک رو یا دو رو بوده و از نظر طرح و اندازه به شکل‌های مختلفی مطابق با محل استفاده‌شان تولید می‌شوند. از گذشته استفاده از قالی پرده‌ای در ورودی حرم مطهر امام رضا(علیه‌السلام) بویژه در فصول سرد به صورت گسترده رواج داشته است.

قالی پرده‌ای محرابی ترنجدار، از نظر قدمت نخستین قالی با محتوای اشعاری در مدح امام رضا(علیه‌السلام) است. این قالی را محمد میناکار اصفهانی بافته و محمدرضا کار اصفهانی در سال 1311 هجری خورشیدی وقف حرم امام رضا(علیه‌السلام) کرده است. دو بیت زیر بر بالای این قالی خودنمایی می‌کند:

از دیده دل اگر رضا را بینی
مرآت جمال کبریا را بینی
گر پرده اوهام به یک سو فکنی
اندر پس این پرده خدا را بینی
 
2-قالی پرده‌ای محرابی قندیلی
این قالی را محمد هنرمند کرمانی در سال 1327 هجری خورشیدی وقف حرم مطهر نمود. تنوع رنگ‌ها در طرح و نحوه چیدمان اشعار این قالی چشم نواز است.
سه بیت از چهار بیت موجود روی این قالی دوبار تکرار شده است.

با حذف موارد تکراری و نظم محتوايي، اشعار این قالی چنين است:

قضا زکینه مأمون نمود باخبرم
در این سفر نبود غیر مرگ در نظرم
نمی‌روم به سفر من که بازگردم
چه من به خدمت کافر این سفر کردم
کند شهید به تکلیف دانه انگور
مرا به کشور طوس آن تباه کار غیور
به میل کسی نزد جامه در عزای غریب
به غیر خاک سیه نیست متکای غریب
 

3-قالی لچک ترنج برای پوشش ضریح مطهر
قالی زیبا لچک ترنج برای پوشش ضریح مطهر امام رضا(علیه‌السلام) توسط «ریحان» در سال 1351 خورشیدی بافته شده است. امان الله رهبر اهدا کننده این فرش به آستان قدس رضوی است. طرح و نقشه قالی لچک ترنج متشکل از گل‌های ختایی و شاه عباسی با قوس‌های حلزونی به صورت هماهنگ در زمینه‌ای سبز است.

حاشیه بزرگ فرش دارای کتیبه‌هایی با اشعاری به شرح زیر است:
ای حریم قدس تو رشک گلستان جنان
ای در بگشوده ات مشکل گشای انس و جان
صد تبارک بر چنین خاک عبیر افشان که هست
هم مطاف خاکیان هم مسکن افلاکیان
آشنای درگه یزدان طوس خاک غریب
جبرئیل مرشد فردوس دم مولایی آستان
آفتاب لم یزل آیینه لطف ازل
بوالحسن سلطان دین شاه ملائک پاسبان
 
4-قالی 7 شهر عشق
قالی هفت شهر عشق، نفیس ترین قالی معاصر است. این قالی در سال 1353 در ابعاد 460 در 370 سانتی متر بافته شده و مزین به تصویر اماکن مذهبی هفت شهر مکه، مدینه، کربلا، نجف، مشهد، کاظمین و سامراست؛ همچنین تصاویری از بناها و اماکن مذهبی دیگر همچون مسجد امام اصفهان و مقبره شاعرانی چون سعدی و فردوسی در آن بافته شده است. این قالی را استاد محمود فرشچیان طراحی و حاج مهدی صفدرزاده حقیقی بافته و اهدا کرده است. در میان تمام قالی‌های موجود در موزه آستان قدس این قالی از نظر حجم محتوای شعری درباره امام رضا در مقام نخست قرار دارد.

در پایین قالی هفت شهر عشق، 21 بیت شعر در مدح امام رضا(علیه‌السلام) و جزئیات سازندگانش وجود دارد:
با نام جانفزای شهنشاه ارض طوس
هر صبحدم زنند ملائک به عرش، کوس
هر بامداد گنبد شمس شموس را
ذرات آفتاب زجان می‌زنند بوس
زرینه گنبدی که نظیرش نبود و نیست
در زیر گنبد این چرخ آبنوس
اول نهد به خاک رضا سر، شه سپهر
وآنگه كند به تخت طلایی خوش جلوس [...]
 
 5-فرش صیرفیان
این فرش را محمد صیرفیان با شعری از بانو حکمت حکمی در سال 1377 طراحی و تولید و سپس وقف حرم رضوی کرده است. ویژگی بارز این فرش، تأکید طراح بر جنبه شعری موجود بر فرش و استفاده از همه امکانات هنر قالیبافی برای تأثیرگذاری شعر بر بیننده است.

اشعار این فرش بسیار روان و صمیمی است:
پروانه وار گرد ضریح تو پر زنم
اشکم چو شمع ریزد و جان شرر زنم
ای هشتمین امام به حق، یار شیعیان
از شوق دیدن تو، به کوه و کمر زنم
 
6-قالی درگه ضامن آهو
قالی نفیس درگه ضامن آهو در ابعاد 140 در 210 سانتی متر را در سال 1386 اعظم دهاقانی بافته است. استاد نصرالله صفدرزاده حقیقی این فرش را طراحی و در اواخر بهمن 1387به آستان قدس اهدا است. در بالای این اثر هنری اشعاری از سوی استاد صغیر اصفهانی در مدح و منقبت امام رضا(علیه‌السلام) به شرح زیر بافته شده است:
قدم به صدق و ارادت در این مکان بگذار
که خفته است خدا را در این حرم ناموس
شهنشهی که نوازد ز لطف آهو را
کجا ز در گه لطفش کسی رود مایوس.

گزارش از: سیدمهدي سيدقطبي