باورهای جهان اسلام در شب قدر/ شناخت تطبیقی آیین های شب قدر در مذاهب اسلامی

به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، به تصریح بسیاری از روایات، شب قدر از ویژگی‌های امت پیامبر است و در امت های گذشته چنین چیزی مطرح نبود. مسلمانان نزول قرآن، نزول تقدیر سالانه، وجود شب قدر در دهه سوم رمضان، مقبولیت اعمال و بسیاری از ادعیه وارد شده را از قرآن و روایات آموخته و بر آن اتفاق نظر دارند. در مورد چیستی و شأن این شب، اختلافات اندکی را میان مذاهب و گاه درون یک مذهب اسلامی می‌بینیم. با بررسی این اتفاق نظرها واختلافات آن در می‌بابیم که حقیقت شب قدر یک اشتراک مهم و یک ظرفیت تقریب مغتنم در طول تاریخ اسلام است.
در تعیین شب قدر میان علمای مسلمان اختلاف نظرهایی وجود دارد. وجود شب قدر در دهه سوم ماه رمضان یک اصل پذیرفته در همه مذاهب است. تاکید و تعیین بیشتر روایات اهل سنت بر شب بیست و سوم است. در «صحیح مسلم» چنین آمده است که: «گفته شده شب بیست و سوم، شب قدر است و این قولِ بسیاری از صحابه و تابعین است». با این حال علمای اهل سنت، شب بیست و هفتم را تقویت نموده‌اند. به همین دلیل عموم اهل سنت به احیاء این شب گرایش دارند. البته بسیاری از ایشان تمام دهه سوم را احیاء می‌گیرند.
بعضی از سلفی‌ها اعتقاد دارند که شب قدر تنها همان شبی است که قرآن در آن نازل شد و دیگر تکرار نمی‌شود. اما غالب اهل سنت این دیدگاه را نمی پذیرند. به فرموده امام صادق علیه السلام، شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است. همچنین برخی از اهل سنت می‌گویند شب قدر در زمان بعثت در ماه رمضان بوده اما پس از آن یکی از شب‌های سال به طور نامعلوم است.
در باور شیعه، عمدتا یکی از سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم رمضان مطرح می‌شود. گویا ابهام در تعیین شب قدر به خاطر رعایت مصلحتی از طرف ائمه دین بوده است. مثلا از امیرالمؤمنین علیه السلام از تعیین شب قدر سوال می‌شود اما آن حضرت این گونه پاسخ می‌دهند که: «در این جهت تردید ندارم که خداوند جهت مخفی داشتن شب قدر برای شما نظر و عنایت دارد؛ زیرا اگر آن را برای شما اعلام داشته بود، در همان شب به عبادت می‌پرداختید و در شب‌های دیگر عبادت را ترک می‌نمودید و من هم به خواست خدا در مورد بهره‌برداری شما از شب‌های دیگر امیدوارم شما را محروم نگردانم». نزد شیعه شب بیست و هفتم و نیمه شعبان هم خالی از احتمال نمانده است.
یکی از این ویژگی‌های مشترک شب قدر در باور مسلمانان، نزول قرآن است که در سوره قدر به آن اشاره شده است. در آیات سوم تا ششم سوره دخان نیز نزول قرآن در شبی مبارک بیان می‌شود. همچنین نزول قرآن در ماه رمضان در آیه 185 سوره بقره مطرح است. به نظر بسیاری از مفسران، منظور از نزول قرآن نزول یکباره معانی ملکوتی آن بر پیامبر است. یکی از مستندات این نظریه، روایت ابن عباس است که می‌گوید: «پس از نزول قرآن در شب قدر، فرشته وحی نزول تدریجی قرآن را از غار حرا آغاز کرد و به مرور زمان و در پاسخ به نیازمندی‌ها و سئوالات بندگان بر محمد فرود آورد.» اما بعضی از مفسران مانند رشیدرضا در «المنار»، سید قطب در «فی ظلال القرآن»، جواهری طنطاوی در «جواهر القرآن» و المراغی در تفسیر خود، اعتقاد به آغاز نزول قرآن در شب قدر دارند.

مسلمانان بر مسأله اعتقادی «تقدیر» در شب قدر نیز اشتراک و اتفاق نظر دارند. نوشته شدن تقدیر سالانه و نزول تقدیر از ملکوت در عبارات علمای مسلمان آمده است. آموزه سوره قدر و نیز آیه چهارم سوره دخان؛ «فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ» این مسأله را تایید می‌کند. بسیاری از مفسران درباره عبارت «مِنْ كُلِّ أَمْرٍ» گفته‌اند: «در شب قدر فرشتگان برای تعیین سرنوشت یک ساله هر فردی که خداوند برایش مشخص کرده است به زمین می‌آیند.» تقدیر یکی از مهم‌ترین آموزه‌های مشترک ادیان است که در مباحث کلامی مذاهب مختلف، بسیار پُر رونق و جنجالی مطرح شده است. بنابراین تعیین تقدیر سالانه در این شب، به هر قرائت و کیفیتی که در عقاید مختلف مسلمانان هست، سبب ممتاز شدن این شب نسبت به سایر ایام سال می‌شود.

امام صادق (علیه‌السّلام) در این‌باره می‌فرمایند: «ابتدای سال، شب قدر است، در آن شب آنچه از این سال تا سال آینده انجام خواهد گرفت، نوشته می‌شود.» شیعه به نزول ملائکه و «روح» و عرضه اعمال بندگان بر امام زمان عجل‌الله‌فرجه نیز باور دارد.
باور عبادی دیگر مقبولیت دعا در این شب است. همه مسلمانان باور دارند که دعای شرعی همه افراد برآورده می‌شود مگر عده‌ای خاص مانند عاق والدین، قطع کننده رحم، کسی که شراب بنوشد و کسی که دشمنی مومنی در دلش باشد. بر اساس این باور مسلمانان شب های قدر را به دعا و عبادت می‌گذرانند. همچنین اعمالی مانند مسجد رفتن و صدقه و اطعام به نیت قبولی دعا در جوامع مختلف اسلامی انجام می‌شود.