کدام چالش‌های زیست‌محیطی مناطق مختلف جهان اسلام را تهدید می کند؟
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، ملاحظات زیست‌محیطی تا سال‌های زیادی در توسعه کشورها نادیده انگاشته می‌شد. در دهه آخر قرن 20 و آغاز قرن 21 فاکتورهای زیست محیطی نقش مهمی را در جهت توسعه ملت‌ها بازی کرده است. امروزه با توجه به افزایش سریع جمعیت و شدت فشارهای وارده بر منابع طبیعی، مشکلات زیست‌محیطی در بخش وسیعی از جهان و از جمله کشورهای اسلامی پدیدار گردیده است.
دکتر احمد پوراحمد، استاد گروه جغرافیا دانشگاه تهران و رقیه حیدری، دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه پیام نور مرکز تهران، در یک پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی، سراغ بررسی چالش‌های محیط زیستی در کشورهای جهان اسلام رفته‌اند. آنها آسیب‌های زیست‌محیطی را بر اساس شاخص‌های تخصصی رصد کرده و نتایج تحقیق خود را در قالب مقاله‌ای با عنوان «آلودگی‌های زیست محیطی در کشورهای جهان اسلام» تدوین نموده‌اند. فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام در شماره بهار 95 این مقاله را چاپ و منتشر کرده است.
نویسندگان در ابتدای تحقیق خود، برخی مسائل مانند نقش انسان و توسعه انسانی بر رشد آلودگی‌های زیستی را توضیح داده‌اند. آنان به دو مسأله اصلی پژوهش خود تصریح کرده‌اند: 1. مهم‌ترین چالش‌ها و آلودگی‌های زیست‌محیطی در کشورهای جهان اسلام کدامند؟ 2. با چه راهکارهایی می‌توان از آلودگی‌های زیست‌محیطی کاست؟ همچنین چند تعریف از آلودگی زیست‌محیطی آمده است مانند تعریف حقوقی قوانین ایران که می‌گوید: «پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب، هوا، خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیک آن را به طوری که زیان‌آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده، گیاهان یا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد.»
پوراحمد و حیدری در این تحقیق به مسأله جالب توجه «تعریف کشورهای اسلامی» پرداخته‌اند. طبق این تعریف 4 دسته از مناطق در زمره کشورهای جهان اسلام است یعنی: جنوب غربی آسیا یا خاورمیانه، آسیای مرکزی و قفقاز، شمال و شمال شرق افریقا، مرزهای شرقی ایران تا کرانه‌های غربی اقیانوس آرام و امتداد دیوار چین. این مناطق در تصویر مشخص شده است:
دکتر احمد پوراحمد، استاد گروه جغرافیا دانشگاه تهران و رقیه حیدری، دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه پیام نور مرکز تهران، در یک پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی، سراغ بررسی چالش‌های محیط زیستی در کشورهای جهان اسلام رفته‌اند. آنها آسیب‌های زیست‌محیطی را بر اساس شاخص‌های تخصصی رصد کرده و نتایج تحقیق خود را در قالب مقاله‌ای با عنوان «آلودگی‌های زیست محیطی در کشورهای جهان اسلام» تدوین نموده‌اند. فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام در شماره بهار 95 این مقاله را چاپ و منتشر کرده است.
نویسندگان در ابتدای تحقیق خود، برخی مسائل مانند نقش انسان و توسعه انسانی بر رشد آلودگی‌های زیستی را توضیح داده‌اند. آنان به دو مسأله اصلی پژوهش خود تصریح کرده‌اند: 1. مهم‌ترین چالش‌ها و آلودگی‌های زیست‌محیطی در کشورهای جهان اسلام کدامند؟ 2. با چه راهکارهایی می‌توان از آلودگی‌های زیست‌محیطی کاست؟ همچنین چند تعریف از آلودگی زیست‌محیطی آمده است مانند تعریف حقوقی قوانین ایران که می‌گوید: «پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب، هوا، خاک یا
پوراحمد و حیدری در این تحقیق به مسأله جالب توجه «تعریف کشورهای اسلامی» پرداخته‌اند. طبق این تعریف 4 دسته از مناطق در زمره کشورهای جهان اسلام است یعنی: جنوب غربی آسیا یا خاورمیانه، آسیای مرکزی و قفقاز، شمال و شمال شرق افریقا، مرزهای شرقی ایران تا کرانه‌های غربی اقیانوس آرام و امتداد دیوار چین. این مناطق در تصویر مشخص شده است:
.png)
پژوهشگران در بخش بعدی یعنی «اسلام و محیط زیست » تصویری از اهمیت و جایگاه مهم محیط زیست در نگاه قرآن و منابع دینی را ترسیم می‌کنند. اما در بخش بعد یعنی «سیمای محیط زیست در جهان اسلام» مشکلات زیست‌محیطی کشورهای اسلامی را به تصویر می‌کشند. خواننده با مقایسه این دو بخش به تفاوت و فاصله عملکرد جهانی بخصوص عملکرد دولت‌های جهان اسلام با آموزه‌های دینی پی می‌برد.
نویسندگان در قسمت تخصصی تحقیقات جغرافیایی این تحقیق مهم‌ترین آلودگی‌های مشترک یا اختصاصی مناطق جهان اسلام را به تقکیک آلودگی‌های هر منطقه برشمرده‌اند. استناد آنها بر اساس منابع به روز زیست‌شناسی بین المللی است. مثلا در مورد مشکلات آبی کشورهای حوزه خلیج فارس آمده است: رشد اقتصادی سریع، وضعیت بحرانی آب منطقه را بدتر می‌کند. استخراج بیش از حد منابع آب زیرزمینی با اهداف کشاورزی – به‌ویژه برای غلات و حبوباتی که به شدت نیازمند آب هستند- به سرعت منابع آب شیرین محدود فعلی را رو به اتمام می‌برند. در حال حاضر پیشرفته‌ترین کشورهای حاشیه خلیج بیشترین مصرف سرانه آب در جهان را به خود اختصاص داده اند. این امر سبب شده برای تامین آب آشامیدنی خود رو به تصفیه آب دریا بیاورند. با این حال تأسیسات نمک‌زدایی گران‌قیمت و هزینه نگهدای آنها بالا بوده و اکوسیستم‌های باقیمانده را در معرض آسیب قرار می‌دهند.
قسمت راهکارهای عملی این پژوهش با عنوان «راهکارهای مواجهه با آلودگی‌های زیست محیطی» آمده است. به نظر نویسندگان راهکار نهایی این بحران و زمینه ایجاد روحیه مسئولیت‌پذیری برای حفاظت از محیط زیست، توجه به تعالیم دینی و رهنمودهای اسلامی است. از منظر قرآن کریم خداوند، مالک و خالق یگانه‌ی طبیعت و مخلوقات است. انسان خلیفه خدا برروی زمین است. خلیفه و نماینده بودن انسان به طور طبیعی اقتضا می‌کند که تصرف او در زمین همانند تصرف امانت‌دار در امانت باشد.
نویسندگان در این تحقیق از سویی به اهمیت حفظ محیط زیست و جایگاه والای آن در اسلام توجه داده‌اند و از سوی دیگر مشکلات اساسی و فزاینده زیست‌محیطی کشورهای جهان اسلام را یادآور شده‌اند. توجه به این دو جهت از نقاط قوت این تحقیق است. البته موضوعات پیش‌فرض زیست محیطی در این پژوهش، عمدتا مسائل و موضوعات رشته‌های جغرافیایی و زیستی است و چندان مسائل مادی و روانی زیست محیطی که در علوم روان‌شناختی و دین مطرح می‌شود برجسته نیست. همچنین انتظار می‌رفت که در بخش نهایی، راهکارهای عملی مفصلی برای معضلات هر بخش ارائه شود، اما نویسندگان در این بخش باز هم آمارهایی از مشکلات محیط زیستی ارائه داده‌اند و تنها به بیان یک سری توصیه‌های کلی اکتفا کرده‌اند.
نویسندگان در قسمت تخصصی تحقیقات جغرافیایی این تحقیق مهم‌ترین آلودگی‌های مشترک یا اختصاصی مناطق جهان اسلام را به تقکیک آلودگی‌های هر منطقه برشمرده‌اند. استناد آنها بر اساس منابع به روز زیست‌شناسی بین المللی است. مثلا در مورد مشکلات آبی کشورهای حوزه خلیج فارس آمده است: رشد اقتصادی سریع، وضعیت بحرانی آب منطقه را بدتر می‌کند. استخراج بیش از حد منابع آب زیرزمینی با اهداف کشاورزی – به‌ویژه برای غلات و حبوباتی که به شدت نیازمند آب هستند- به سرعت منابع آب شیرین محدود فعلی را رو به اتمام می‌برند. در حال حاضر پیشرفته‌ترین
قسمت راهکارهای عملی این پژوهش با عنوان «راهکارهای مواجهه با آلودگی‌های زیست محیطی» آمده است. به نظر نویسندگان راهکار نهایی این بحران و زمینه ایجاد روحیه مسئولیت‌پذیری برای حفاظت از محیط زیست، توجه به تعالیم دینی و رهنمودهای اسلامی است. از منظر قرآن کریم خداوند، مالک و خالق یگانه‌ی طبیعت و مخلوقات است. انسان خلیفه خدا برروی زمین است. خلیفه و نماینده بودن انسان به طور طبیعی اقتضا می‌کند که تصرف او در زمین همانند تصرف امانت‌دار در امانت باشد.
نویسندگان در این تحقیق از سویی به اهمیت حفظ محیط زیست و جایگاه والای آن در اسلام توجه داده‌اند و از سوی دیگر مشکلات اساسی و فزاینده زیست‌محیطی کشورهای جهان اسلام را یادآور شده‌اند. توجه به این دو جهت از نقاط قوت این تحقیق است. البته موضوعات پیش‌فرض زیست محیطی در این پژوهش، عمدتا مسائل و موضوعات رشته‌های جغرافیایی و زیستی است و چندان مسائل مادی و روانی زیست محیطی که در علوم روان‌شناختی و دین مطرح می‌شود برجسته نیست. همچنین انتظار می‌رفت که در بخش نهایی، راهکارهای عملی مفصلی برای معضلات هر بخش ارائه شود، اما نویسندگان در این بخش باز هم آمارهایی از مشکلات محیط زیستی ارائه داده‌اند و تنها به بیان یک سری توصیه‌های کلی اکتفا کرده‌اند.
