مشهد و حرم رضوی چگونه در نگاه زائران ملل مسلمان تأثیر می گذارند؟
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، به اذعان بسیاری از ناظران و فعالان و صاحبنظران کشورهای اسلامی، مشهد و حرم رضوی یک شهر و کانون بین المللی در ایران و منطقه غرب آسیا محسوب می شود. سال ها است بحث بر سر جایگاه بین المللی مشهد در محافل گوناگون کشور ادامه دارد. انتخاب مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017 از طرف آیسسکو نقطه عطفی در این مسیر بود.
رضا کشاورز استادیار گروه معارف دانشگاه حکیم سبزواری خراسان و سید مهدی دلبری کارشناسی ارشد این دانشگاه، با در نظر گرفتن تاثیرات فرهنگی زیارت بر زائران مسلمان که مفهوم و اعتقادات مشترکی بر پایه اصول زیارت دارند، یافته‌های خود و دیگران را در تاثیر فرهنگی زائران جهان اسلام از زیارت امام رضا علیه السلام گرد آوردند.
آنان تحلیل‌های خود را در قالب مقاله‌ای با عنوان «مطالعه تأثیرات فرهنگی و اجتماعی زیارت امام‌رضا(علیه‌السلام) در تبادل و ارتقای فرهنگی جوامع مسلمان» تدوین کردند. بنیاد بین المللی امام رضا علیه السلام این پژوهش را در شماره 18 فصلنامه «فرهنگ رضوی» چاپ و منتشر کرده است.
تاثیر زیارت در تعاملات فرهنگی و آشنایی ملل و تمدن آنها به واسطه زیارت پیوسته مورد توجه محققان فرهنگ و علوم اجتماعی بوده است. به دلیل توسعه مناسک زیارتی و کمیت زوار و محبت عاطفی روز افزون آنان به پیشوایان دینی، اهمیت سفرهای زیارتی در قالب زیارت نیز روز افزون بیشتر می‌شود. با توجه به قرار گرفتن بقعه مبارک حضرت رضا علیه السلام در ایران، بررسی تعامل و همگرایی فرهنگی و تعالی مردم جوامع اسلامی و ارتقای فرهنگی مسلمانان و نیز بسترسازی برای تعاملات گسترده فرهنگی، دینی و اجتماعی فراملی، ضروری به نظر می‌رسد.
نویسندگان در مباحث مقدماتی این مقاله به اهمیت سفر زیارتی مشهد و ابعاد مختلف فرهنگی آن اشاره می‌کنند. به گفته آنان وجود جاذبه‌های گردشگری در ایران و در صدر آن بارگاه ملکوتی حضرت رضا علیه‌السلام در شهر مشهد، شرایط ارزشمندی را فراهم کرده تا ضمن تاثیر مستقیم معنوی و فرهنگی فضای حرم و مراسم و برنامه‌های زیارت بر زائران، اثربخشی مجموعه ارزشمندی از اندیشه، آداب و رسوم دینی و فرهنگی که در این شهر زیارتگاهی حاکم است نیز مشهود باشد.
کشاورز و دلبری در یک بخش نظری، معنای سفر زیارتی را در میان اقسام سفرهای توریستی مشخص کرده و برای زیارت ویژگی‌های خاصی برمی‌شمارند.
اما بنده اصلی و بخش عمده مقاله به توصیف ارتباط گردشگری دینی با ارتقای فرهنگی جوامع مسلمان می‌پردازد و در آن توضیح 4 نقش زیارت امام رضا علیه السلام را در این مسأله می‌آید. پژوهشگران این جستار به مراحل مختلف زیارت و ابعاد تاثیرپذیری زائر توجه نموده‌اند. از این رو به نظر آنان برنامه‌ریزی‌های زیارتی مشهد مقدس باید به گونه ای باشد که فضای معنوی زیارتگاه رضوی و اخلاق شهروندان این شهر، چه درفضاهای دینی و چه تجاری و تفریحی و ... که با زائران در تماس هستند و نقش و کارکرد اثرگذاری دارند، تاثیر فرهنگی عمیق و فراگیری بگذارد تا شهر زیارتی مشهد الگویی از شهر اسلامی و به دور از بحران اخلاقِ اجتماعی ارائه و شناخته شود.
عمده مطالب و داده‌های نویسندگان، بر پایه تحلیل های زیارت سنتی و نیز تحلیل‌های میدانی صاحبنظران در منابع دیگر است. به عبارتی دیگر، محققان در این مقاله مجموعه مطالب پیرامون نقش فرهنگی زیارت امام رضا علیه‌السلام در فرهنگ مسلمین و جوامع آنان را در چهار بخش دسته‌بندی کرده‌اند. این چهار بخش عبارت است از:
1. تعمیق اعتقادات مشترک فرهنگی با تأسّی از آیین حنیف اسلام
یکی از نکات جالب این تحقیق، توجه محققان به این نکته است که ارتقای معرفت دینی زوار می‌تواند در قالب مشترکات فرهنگی اقشار و مذاهب مختلف صورت گیرد. آنان توضیح می‌دهند که معرفت دینی زائر چگونه با فرهنگ او پیوند دارد. به نظر آنان نقش اصلی در ایجاد فرهنگ مطلوب زیارت، خودِ حضور در فضای قدسی حرم مطهر و زیارت توأم با معرفت دینی است، که چنانچه با برنامه‌های آموزشی-تبلیغی... همراه شود، فرآیندی سیستمی و اثربخشی را در شاکله زیارت همراه می‌کند. این گامی بلند در ارتقای سطح دینی و معرفتی جوامع مسلمان خواهد بود.
2. همگرایی و انسجام فکری و فرهنگی توده‌های مسلمان و اقوام مختلف ایرانی و غیر ایرانی
3. آگاهی روشن از مبانی فرهنگ اسلامی و شیعی و تعدیل نگرش‌های افراطی و غیر منطقی پیروان برخی مذاهب اسلامی
نویسندگان در توضیح این نقش ، به این نکته توجه داده‌اند که تنوع فرهنگی زائران تهدید نیست، بلکه انحرافات و تندروی‌ها و نگرش‌های افراطی و غیر منطقی یک تهدید است. حضور زائران از مذاهب مختلف اسلامی و اقوام متعدد فرصتی است تا آنان با تعامل شایسته و تبادل اندیشه، با تفکر و اندیشه ناب اسلامی که در مذهب تشیع متبلور شده آشنا شوند و به عنوان نمایندگانی از آن مذاهب و جریانات، در عرصه اجتماعات خود نقش‌آفرینی کنند.
4. تقابل با هجمه فرهنگی به اسلام و تقابل با سیاست های انزواطلبانه غرب و صهیونیسم.
انتخاب موضوع پراهیمت و کاربردی این مقاله یکی از نقاط قوت آن است. اما گفتار طولانی ملال‌آور در توضیح مطالب و بیان موارد کلی و مجمل در سرتاسر مقاله یک ضعف بزرگ آن تلقی می‌شود. نویسندگان پیشنهادهای خوبی در متن مطرح کرده‌اند اما آنها در میان توضیحات مفصل مطالب دیگر، کمتر دیده می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد که این نوشتار نیاز به تلخیص و بیان رساتری دارد.
رضا کشاورز استادیار گروه معارف دانشگاه حکیم سبزواری خراسان و سید مهدی دلبری کارشناسی ارشد این دانشگاه، با در نظر گرفتن تاثیرات فرهنگی زیارت بر زائران مسلمان که مفهوم و اعتقادات مشترکی بر پایه اصول زیارت دارند، یافته‌های خود و دیگران را در تاثیر فرهنگی زائران جهان اسلام از زیارت امام رضا علیه السلام گرد آوردند.
آنان تحلیل‌های خود را در قالب مقاله‌ای با عنوان «مطالعه تأثیرات فرهنگی و اجتماعی زیارت امام‌رضا(علیه‌السلام) در تبادل و ارتقای فرهنگی جوامع مسلمان» تدوین کردند. بنیاد بین المللی امام رضا علیه السلام این پژوهش را در شماره 18 فصلنامه «فرهنگ رضوی» چاپ و منتشر کرده است.
تاثیر زیارت در تعاملات فرهنگی و آشنایی ملل و تمدن آنها به واسطه زیارت پیوسته مورد توجه محققان فرهنگ و علوم اجتماعی بوده است. به دلیل توسعه مناسک زیارتی و کمیت زوار و محبت عاطفی روز افزون آنان به پیشوایان دینی، اهمیت سفرهای زیارتی در قالب زیارت نیز روز افزون بیشتر می‌شود. با توجه به قرار گرفتن بقعه مبارک حضرت رضا علیه السلام در ایران، بررسی تعامل و همگرایی فرهنگی و تعالی مردم جوامع اسلامی و ارتقای فرهنگی مسلمانان و نیز بسترسازی برای تعاملات گسترده فرهنگی، دینی و اجتماعی فراملی، ضروری به نظر می‌رسد.
نویسندگان در مباحث مقدماتی این مقاله به اهمیت سفر زیارتی مشهد و ابعاد مختلف فرهنگی آن اشاره می‌کنند. به گفته آنان وجود جاذبه‌های گردشگری در ایران و در صدر آن بارگاه ملکوتی حضرت رضا علیه‌السلام در شهر مشهد، شرایط ارزشمندی را فراهم کرده تا ضمن تاثیر مستقیم معنوی و فرهنگی فضای حرم و مراسم و برنامه‌های زیارت بر زائران، اثربخشی مجموعه ارزشمندی از اندیشه، آداب و رسوم دینی و فرهنگی که در این شهر زیارتگاهی حاکم است نیز مشهود باشد.
کشاورز و دلبری در یک بخش نظری، معنای سفر زیارتی را در میان اقسام سفرهای توریستی مشخص کرده و برای زیارت ویژگی‌های خاصی برمی‌شمارند.
اما بنده اصلی و بخش عمده مقاله به توصیف ارتباط گردشگری دینی با ارتقای فرهنگی جوامع مسلمان می‌پردازد و در آن توضیح 4 نقش زیارت امام رضا علیه السلام را در این مسأله می‌آید. پژوهشگران این جستار به مراحل مختلف زیارت و ابعاد تاثیرپذیری زائر توجه نموده‌اند. از این رو به نظر آنان برنامه‌ریزی‌های زیارتی مشهد مقدس باید به گونه ای باشد که فضای معنوی زیارتگاه رضوی و اخلاق شهروندان این شهر، چه درفضاهای دینی و چه تجاری و تفریحی و ... که با زائران در تماس هستند و نقش و کارکرد اثرگذاری دارند، تاثیر فرهنگی عمیق و فراگیری بگذارد تا شهر زیارتی مشهد الگویی از شهر اسلامی و به دور از بحران اخلاقِ اجتماعی ارائه و شناخته شود.
عمده مطالب و داده‌های نویسندگان، بر پایه تحلیل های زیارت سنتی و نیز تحلیل‌های میدانی صاحبنظران در منابع دیگر است. به عبارتی دیگر، محققان در این مقاله مجموعه مطالب پیرامون نقش فرهنگی زیارت امام رضا علیه‌السلام در فرهنگ مسلمین و جوامع آنان را در چهار بخش دسته‌بندی کرده‌اند. این چهار بخش عبارت است از:
1. تعمیق اعتقادات مشترک فرهنگی با تأسّی از آیین حنیف اسلام
یکی از نکات جالب این تحقیق، توجه محققان به این نکته است که ارتقای معرفت دینی زوار می‌تواند در قالب مشترکات فرهنگی اقشار و مذاهب مختلف صورت گیرد. آنان توضیح می‌دهند که معرفت دینی زائر چگونه با فرهنگ او پیوند دارد. به نظر آنان نقش اصلی در ایجاد فرهنگ مطلوب زیارت، خودِ حضور در فضای قدسی حرم مطهر و زیارت توأم با معرفت دینی است، که چنانچه با برنامه‌های آموزشی-تبلیغی... همراه شود، فرآیندی سیستمی و اثربخشی را در شاکله زیارت همراه می‌کند. این گامی بلند در ارتقای سطح دینی و معرفتی جوامع مسلمان خواهد بود.
2. همگرایی و انسجام فکری و فرهنگی توده‌های مسلمان و اقوام مختلف ایرانی و غیر ایرانی
3. آگاهی روشن از مبانی فرهنگ اسلامی و شیعی و تعدیل نگرش‌های افراطی و غیر منطقی پیروان برخی مذاهب اسلامی
نویسندگان در توضیح این نقش ، به این نکته توجه داده‌اند که تنوع فرهنگی زائران تهدید نیست، بلکه انحرافات و تندروی‌ها و نگرش‌های افراطی و غیر منطقی یک تهدید است. حضور زائران از مذاهب مختلف اسلامی و اقوام متعدد فرصتی است تا آنان با تعامل شایسته و تبادل اندیشه، با تفکر و اندیشه ناب اسلامی که در مذهب تشیع متبلور شده آشنا شوند و به عنوان نمایندگانی از آن مذاهب و جریانات، در عرصه اجتماعات خود نقش‌آفرینی کنند.
4. تقابل با هجمه فرهنگی به اسلام و تقابل با سیاست های انزواطلبانه غرب و صهیونیسم.
انتخاب موضوع پراهیمت و کاربردی این مقاله یکی از نقاط قوت آن است. اما گفتار طولانی ملال‌آور در توضیح مطالب و بیان موارد کلی و مجمل در سرتاسر مقاله یک ضعف بزرگ آن تلقی می‌شود. نویسندگان پیشنهادهای خوبی در متن مطرح کرده‌اند اما آنها در میان توضیحات مفصل مطالب دیگر، کمتر دیده می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد که این نوشتار نیاز به تلخیص و بیان رساتری دارد.
