آموزه های رضوی در حوزه حقوق بشر، ارتقاء دهنده منزلت ملل اسلامی
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، مسئله حقوق بشر یکی از مهم ترین مسائل دنیای معاصر است که بحث و سخن و اختلاف درباره آن کم نیست. در عین آنکه بسیاری حقوق بشر را حداقل تضمین موجود برای صیانت از حقوق انسان ها و جلوگیری از پایمال شدن آن توسط قدرت ها می دانند اما عموم ملت ها خصوصا در جهان اسلام آن را ابزاری برای تبعیض و دشمنی تلقی می کنند. جنگ و بحران کشور یمن و اغماض غرب در برابر جنایات عربستان سعودی یکی از تازه ترین نمونه های آن است. شرایط کنونی دنیای اسلام به گونه ای است که نمی توان از بررسی و بازخوانی مقوله حقوق بشر صرف نظر کرد و به اذعان محققان می توان به تکیه بر آموزه های دینی و وحیانی، رهیافت های بهتری را برای ملل مسلمان به ارمغان آورد.
مسعود خدیمی عضو هیئت علمی گروه حقوق دانشگاه پیام نور تهران، در پژوهشی مسأله حقوق بشر را در منطومه آموزه‌های دینی و رضوی بررسی کرده و برای آن چارچوب نظری و عملی کاملی یافته است.
وی حاصل این نگاه و پژوهش‌های خود را در مقاله ای با عنوان «تأملی بر جایگاه حقوق بشر در پرتو سیره و اندیشه رضوی» تدوین کرده است. بنیاد بین المللی امام رضا علیه‌السلام این مقاله را در شماره 22 فصلنامه «فرهنگ رضوی» به چاپ رسانده و منتشر نموده است.
حقوق بشر در آموزه‌های اسلامی عمدتا در چارچوب کرامت انسانی مطرح می‌شود. در این نگاه مجموعه حقوق و آزادی‌های انسان در حیات فردی و اجتماعی حقوق بشر تلقی می‌شود. به ادعای نویسنده این مقاله می‌توان به استناد گفتار و کردار امام رضا علیه‌السلام، به درک صحیحی از نسبت میان حقوق بشر و دیدگاه اسلام رسید. بنابراین نویسنده در این مقاله می‌کوشد با روش تحلیل مفادی و اسنادی از طریق گردآوری اسناد و منابع کتابخانه‌ای در این پژوهش، اصول و گزاره‌های مهم حقوق بشری مد نظر حضرت را ببیند و با واکاوی محتوایی آنها تصویری از سیره و اندیشه خود حضرت نسبت به حقوق بشر و مرتبت آن ترسیم نماید. وی نشان می‌دهد که حقوق بشر رضوی تنها در حوزه حقوق مالی و قضایی و اجتماعی نیست بلکه حقوق حوزه فکر و اندیشه انسان جایگاهی والاتر دارد. عدم تحمیل دین و آزادی مباحثات علمی حضرت، نمونه‌ای از حقوق بشر در این حوزه است.
خدیمی در مباحث مقدماتی پژوهش خود توضیح می‌دهد که به مجموعه امتيازهای متعلق به افراد يک جامعه و مقرر در قوانين که افراد به اعتبار انسان بودن و در روابط خود با ديگر افراد جامعه و حکومت، با ضمانت‌های اجرایی الزم از آن برخوردار هستند حقوق بشر گفته می‌شود.
وی برای پیشینه تحقیق خود منابع مشخصی را ذکر نمی‌کند بلکه می‌گوید مقالات مختصری در حوزه اندیشه سیاسی و اخلاقی و تربیتی و ... از دیدگاه امام رضا یافت می‌شود که گذرا عبور کرده‌اند. اما وی ویژگی مقاله خود را تحلیل مبانی و واکاوی مصداق‌های حقوق بشر به صورت روشمند بیان کرده است.
اما ساختار اصلی و بدنه مقاله ابتدا به دو مبحث اصلی، و هریک به چند گفتار و بعد بندهایی تقسیم می‌شود که به صورت پلکانی زیر آمده است:
1. مبحث اول: اصول و مبانی حقوق بشر در سیره و سخنان امام رضا علیه‌السلام
- گفتار اول: کرامت انسانی
بنداول: کرامت ذاتی. نویسنده در این بخش به طور قاطع از نظریه کرامت ذاتی انسان دفاع می‌کند. البته استناداتی که می‌آورد مربوط به تکریم همه انسان هاست هرچند کرامت نداشته باشند، نه اینکه همه انسان‌ها کرامت ذاتی داشته باشند. یعنی ادله و توضیحات او این مطلب را نمی رساند که همه انسان ها به صرف انسان بودن‌شان «شایستگی» و «کرامت» لازم برای تکریم را داشته دارند. اما وی بر آن است که تکریم از سوی خداوند و ائمه نشانه کرامت خود آن انسان ها می‌باشد. خدیمی در اول این قسمت آورده است: «انسان دارای کرامت ذاتی است. خداوند متعال بنی‌آدم را از همان ابتدای خلقت تکریم کرده و عزت و شرافت بخشیده است و با تسلط آنها بر خشکی و دریا، روزی پاکیزه مقرر داشته و بدین وسیله آدمی را اشرف مخلوقات قرار داده است. در کلام الله مجید می‌فرماید: «ولقد کرّمنا بنی آدم» (همانا بنی آدم را با کرامت آفریدیم.)» چنانچه پیداست ترجمه عجیبی از این آیه ارائه کرده زیرا تکریم را به معنای «آفریدن با کرامت» ترجمه کرده است.
بند دوم کرامت اکتسابی
- گفتار دوم: مساوات و برابری
بند اول مساوات و برابری حقوقی: آنچه در این بند آمده است متناسب با عنوان آن است یعنی استناداتی که آمده مربوط به حوزه تعامل اجتماعی و حقوقی است نه ارزش ذاتی. یعنی لزوما انسان‌ها دارای ارزش یکسان نزد خداوند نیستند اما به صرف انسان بودن شان از یک سری حقوق یکسان برخوردارند. مثلا این روایت عبدالله بن صلت هروی را شاهد می‌آورد که گفت: من در سفر امام رضا علیه‌السلام به مرو در خدمت ایشان بودم. یک روز فرمودند سفره غذا بیندازند. در کنار سفره همگی غلامان آن حضرت از سیاهان و غیره گرد آمدند. من به آن حضرت عرض کردم: فدایت شوم، کاش برای اینها سفره جداگانه انداخته می‌شد. امام (علیه‌السام) فرمودند: «پروردگار ما یکی است، پدر و مادر ما هم یکی و پاداش هم به کردار است».»
بند دوم: مساوات و برابری عموم در برابر قانون
- گفتار سوم: آزادی
بند اول: آزادی فلسفی(تکوینی)
بند دوم: آزادی حقوقی(تشریعی)
2. مبحث دوم: مصداق‌های مهم حقوق بشر در سیره و سخنان امام رضا علیه‌السلام
- گفتار اول: حقوق و آزادی های فکری
بند اول: عدم تحمیل دین
بند دوم: آزادی مباحثات علمی
الف. مناظرات امام رضا علیه‌السلام و فرصت بیان آزادانه نظرهای مختلف
ب. حق پرسشگری مردم و پاسخگو بودن امام رضا علیه‌السلام
- گفتار دوم: حقوق قضایی
بند اول: حق دادخواهی و رجوع به محکمه مستقل و بی‌طرف
بند دوم: حق دفاع
- گفتار سوم: حقوق مالی و اجتماعی
بند اول: حقوق مالی
الف. حقوق فقرا و محرومان
ب. حقوق کارگران
بند دوم: حقوق اجتماعی
الف. محبت و مدارا با شهروندان. منظور نویسنده از شهروند در این بندها، تمام افراد جامعه مسلمین است که به بایسته‌های اجتماعی اسلام پایبند باشند، زیرا این بایسته‌ها برای تمامی اقشار و مذاهب جامعه مفید و ضروری است. وی می‌گوید: شهروند مؤمن در جامعه اسلامی مدنظر امام رضا (علیه‌السلام) نمی‌تواند نسبت به شرایط اجتماعی و نیازها و ضرورتهای زندگی دیگران بیتفاوت باشد. ابراهیم بن عباس از سیره اجتماعی امام رضا (علیه‌السام) نقل می‌کند: «هرگز ندیدم حضرت ابوالحسن الرضا (علیه‌السلام)... رد کند حاجت احدی را که مقدور او بود...» رفع حاجات مردم، بدون منت، در عین حفظ آبروی آنان، در تعالیم رضوی مشاهده می‌شود.
ب. همنشینی و همفکری با شهروندان
ج. رفع حاجات و خدمت به شهروندان
- گفتار چهارم: حقوق اقلیت ها
بند اول: اقلیت های دینی
بند دوم: اقلیت های نژادی
یکی از مهم ترین نقاط قوت این مقاله، پرداخت به مسأله حقوق بشر در دوقسمت است؛ یک قسمت بررسی تعریف و اصول نظری حق و کرامت، دوم مصادیق و حوزه های مختلف کرامت در اسلام. اما از مهم ترین ضعف‌های آن این است که نتوانسته با دقت فرق میان حق و حقیقت را در مسأله مبانی حقوق روشن کند. به عبارت دیگر اینکه چرا و چگونه حقوق مشترک و یکسانی میان انسان هایی با عقاید حقه با انسان هایی با عقاید باطل وجود دارد. آیا این حقوق مشترک نشانه تساهل دینی و تکثرگرایی و پلورالیزم معرفتی است یا ریشه در مبانی حقوقی و فقه اجتماعی اسلام و آموزه های رضوی دارد؟ به نظر می‌رسد این مسأله به صورت روشن در این پژوهش روشن نشده و تنها به ذکر مثال‌های مختلفی با همان نگاه اجمالی و مبهم کفایت شده است.
مسعود خدیمی عضو هیئت علمی گروه حقوق دانشگاه پیام نور تهران، در پژوهشی مسأله حقوق بشر را در منطومه آموزه‌های دینی و رضوی بررسی کرده و برای آن چارچوب نظری و عملی کاملی یافته است.
وی حاصل این نگاه و پژوهش‌های خود را در مقاله ای با عنوان «تأملی بر جایگاه حقوق بشر در پرتو سیره و اندیشه رضوی» تدوین کرده است. بنیاد بین المللی امام رضا علیه‌السلام این مقاله را در شماره 22 فصلنامه «فرهنگ رضوی» به چاپ رسانده و منتشر نموده است.
حقوق بشر در آموزه‌های اسلامی عمدتا در چارچوب کرامت انسانی مطرح می‌شود. در این نگاه مجموعه حقوق و آزادی‌های انسان در حیات فردی و اجتماعی حقوق بشر تلقی می‌شود. به ادعای نویسنده این مقاله می‌توان به استناد گفتار و کردار امام رضا علیه‌السلام، به درک صحیحی از نسبت میان حقوق بشر و دیدگاه اسلام رسید. بنابراین نویسنده در این مقاله می‌کوشد با روش تحلیل مفادی و اسنادی از طریق گردآوری اسناد و منابع کتابخانه‌ای در این پژوهش، اصول و گزاره‌های مهم حقوق بشری مد نظر حضرت را ببیند و با واکاوی محتوایی آنها تصویری از سیره و اندیشه خود حضرت نسبت به حقوق بشر و مرتبت آن ترسیم نماید. وی نشان می‌دهد که حقوق بشر رضوی تنها در حوزه حقوق مالی و قضایی و اجتماعی نیست بلکه حقوق حوزه فکر و اندیشه انسان جایگاهی والاتر دارد. عدم تحمیل دین و آزادی مباحثات علمی حضرت، نمونه‌ای از حقوق بشر در این حوزه است.
خدیمی در مباحث مقدماتی پژوهش خود توضیح می‌دهد که به مجموعه امتيازهای متعلق به افراد يک جامعه و مقرر در قوانين که افراد به اعتبار انسان بودن و در روابط خود با ديگر افراد جامعه و حکومت، با ضمانت‌های اجرایی الزم از آن برخوردار هستند حقوق بشر گفته می‌شود.
وی برای پیشینه تحقیق خود منابع مشخصی را ذکر نمی‌کند بلکه می‌گوید مقالات مختصری در حوزه اندیشه سیاسی و اخلاقی و تربیتی و ... از دیدگاه امام رضا یافت می‌شود که گذرا عبور کرده‌اند. اما وی ویژگی مقاله خود را تحلیل مبانی و واکاوی مصداق‌های حقوق بشر به صورت روشمند بیان کرده است.
اما ساختار اصلی و بدنه مقاله ابتدا به دو مبحث اصلی، و هریک به چند گفتار و بعد بندهایی تقسیم می‌شود که به صورت پلکانی زیر آمده است:
1. مبحث اول: اصول و مبانی حقوق بشر در سیره و سخنان امام رضا علیه‌السلام
- گفتار اول: کرامت انسانی
بنداول: کرامت ذاتی. نویسنده در این بخش به طور قاطع از نظریه کرامت ذاتی انسان دفاع می‌کند. البته استناداتی که می‌آورد مربوط به تکریم همه انسان هاست هرچند کرامت نداشته باشند، نه اینکه همه انسان‌ها کرامت ذاتی داشته باشند. یعنی ادله و توضیحات او این مطلب را نمی رساند که همه انسان ها به صرف انسان بودن‌شان «شایستگی» و «کرامت» لازم برای تکریم را داشته دارند. اما وی بر آن است که تکریم از سوی خداوند و ائمه نشانه کرامت خود آن انسان ها می‌باشد. خدیمی در اول این قسمت آورده است: «انسان دارای کرامت ذاتی است. خداوند متعال بنی‌آدم را از همان ابتدای خلقت تکریم کرده و عزت و شرافت بخشیده است و با تسلط آنها بر خشکی و دریا، روزی پاکیزه مقرر داشته و بدین وسیله آدمی را اشرف مخلوقات قرار داده است. در کلام الله مجید می‌فرماید: «ولقد کرّمنا بنی آدم» (همانا بنی آدم را با کرامت آفریدیم.)» چنانچه پیداست ترجمه عجیبی از این آیه ارائه کرده زیرا تکریم را به معنای «آفریدن با کرامت» ترجمه کرده است.
بند دوم کرامت اکتسابی
- گفتار دوم: مساوات و برابری
بند اول مساوات و برابری حقوقی: آنچه در این بند آمده است متناسب با عنوان آن است یعنی استناداتی که آمده مربوط به حوزه تعامل اجتماعی و حقوقی است نه ارزش ذاتی. یعنی لزوما انسان‌ها دارای ارزش یکسان نزد خداوند نیستند اما به صرف انسان بودن شان از یک سری حقوق یکسان برخوردارند. مثلا این روایت عبدالله بن صلت هروی را شاهد می‌آورد که گفت: من در سفر امام رضا علیه‌السلام به مرو در خدمت ایشان بودم. یک روز فرمودند سفره غذا بیندازند. در کنار سفره همگی غلامان آن حضرت از سیاهان و غیره گرد آمدند. من به آن حضرت عرض کردم: فدایت شوم، کاش برای اینها سفره جداگانه انداخته می‌شد. امام (علیه‌السام) فرمودند: «پروردگار ما یکی است، پدر و مادر ما هم یکی و پاداش هم به کردار است».»
بند دوم: مساوات و برابری عموم در برابر قانون
- گفتار سوم: آزادی
بند اول: آزادی فلسفی(تکوینی)
بند دوم: آزادی حقوقی(تشریعی)
2. مبحث دوم: مصداق‌های مهم حقوق بشر در سیره و سخنان امام رضا علیه‌السلام
- گفتار اول: حقوق و آزادی های فکری
بند اول: عدم تحمیل دین
بند دوم: آزادی مباحثات علمی
الف. مناظرات امام رضا علیه‌السلام و فرصت بیان آزادانه نظرهای مختلف
ب. حق پرسشگری مردم و پاسخگو بودن امام رضا علیه‌السلام
- گفتار دوم: حقوق قضایی
بند اول: حق دادخواهی و رجوع به محکمه مستقل و بی‌طرف
بند دوم: حق دفاع
- گفتار سوم: حقوق مالی و اجتماعی
بند اول: حقوق مالی
الف. حقوق فقرا و محرومان
ب. حقوق کارگران
بند دوم: حقوق اجتماعی
الف. محبت و مدارا با شهروندان. منظور نویسنده از شهروند در این بندها، تمام افراد جامعه مسلمین است که به بایسته‌های اجتماعی اسلام پایبند باشند، زیرا این بایسته‌ها برای تمامی اقشار و مذاهب جامعه مفید و ضروری است. وی می‌گوید: شهروند مؤمن در جامعه اسلامی مدنظر امام رضا (علیه‌السلام) نمی‌تواند نسبت به شرایط اجتماعی و نیازها و ضرورتهای زندگی دیگران بیتفاوت باشد. ابراهیم بن عباس از سیره اجتماعی امام رضا (علیه‌السام) نقل می‌کند: «هرگز ندیدم حضرت ابوالحسن الرضا (علیه‌السلام)... رد کند حاجت احدی را که مقدور او بود...» رفع حاجات مردم، بدون منت، در عین حفظ آبروی آنان، در تعالیم رضوی مشاهده می‌شود.
ب. همنشینی و همفکری با شهروندان
ج. رفع حاجات و خدمت به شهروندان
- گفتار چهارم: حقوق اقلیت ها
بند اول: اقلیت های دینی
بند دوم: اقلیت های نژادی
یکی از مهم ترین نقاط قوت این مقاله، پرداخت به مسأله حقوق بشر در دوقسمت است؛ یک قسمت بررسی تعریف و اصول نظری حق و کرامت، دوم مصادیق و حوزه های مختلف کرامت در اسلام. اما از مهم ترین ضعف‌های آن این است که نتوانسته با دقت فرق میان حق و حقیقت را در مسأله مبانی حقوق روشن کند. به عبارت دیگر اینکه چرا و چگونه حقوق مشترک و یکسانی میان انسان هایی با عقاید حقه با انسان هایی با عقاید باطل وجود دارد. آیا این حقوق مشترک نشانه تساهل دینی و تکثرگرایی و پلورالیزم معرفتی است یا ریشه در مبانی حقوقی و فقه اجتماعی اسلام و آموزه های رضوی دارد؟ به نظر می‌رسد این مسأله به صورت روشن در این پژوهش روشن نشده و تنها به ذکر مثال‌های مختلفی با همان نگاه اجمالی و مبهم کفایت شده است.
