مروری بر زندگانی و آثار علمی سیره پژوه بزرگ جهان اسلام علامه سید جعفر مرتضی عاملی
به گزارش سرویس جهان اسلام خبرگزاری رضوی، علامه مرتضیعاملی چند سالی در رنج بیماری به سر میبُرد، و سرانجام، چهارم آبان 1398 مصادف با 27 صفر 1441 در شب رحلت مقتدای خود، رسول اکرم صلی الله علیه و آله درگذشت.
دوران زندگی مرحوم مرتضی، مملو از تلاشها و رنجهای بسیار در راه تحقیقات تاریخی و اعتقادی تشیع بود. وی حتی در سالهای بیماری نیز به تحقیق و تألیف مشغول بود. استاد جعفریان در یکی از خاطرات خود مینویسد: «امروز (23 اردیبهت 95) به مناسبت کتاب سیرة الامام الحسین (ع) استادم سید جعفر مرتضی که به تازگی با انتشار مجلد 24 به پایان رسیده و تمام آن در دوره بیماری سرطان ایشان نوشته شد، در جلسهای در محل نمایشگاه تهران شرکت کردم...»
به مناسبت رحلت این خادم اهل بیت، چند خطی در منش زندگی و روش علمی آن بزرگوار تقدیم میکنیم:
زندگینامه
سید جعفر مرتضی عاملی در ۲۵ صفر سال ۱۳۶۴ در جنوب لبنان، در روستای عیتا الجبل، در ۱۱۰ کیلومتری شهر بیروت به دنیا آمد. سید جعفر 18 ساله بود که برای تحصیلات علوم دینی به نجف اشرف مشرف شد. 6 سال در آنجا به فراگیری دروس مقدمات و نیز معارف اهل بیت همت گمارد. پس از آن برای ادامه تحصیلات به قم مشرف شد. بعد از 25 سال سکونت در قم، هنگامی که نیم قرن از عمر پربرکت او میگذشت، به وطن خود، یعنی جنوب لبنان بازگشت.
در سالهای حضورش در لبنان، هم در تحقیقات تاریخی خود فعال بود، هم یک مرکز تحقیقات در بیروت را تاسیس نمود. همچنین در شهر بیروت حوزه علمیهای را تأسیس و فعال کرد.
در عرصه فرهنگ و تربیت نیز جلسات گوناگونی برای شیعیان لبنان بخصوص جوانان برگزار مینمود. طیف گستردهای از جوانان شیعی به دست او با معارف شیعه به طور عمیق و شایستهای آشنا شدهاند. جعفریان در این باره مینویسد: «یکبار در سالهای اشغال جنوب لبنان و زمانی که در روستای سکسکیه بودند، خدمتشان رفتم. شبهنگام برای تدریس تفسیر به جبهه های نبرد رفتیم. در سنگرهای بسیار عمیق. به جوانان عاشق، درس تفسیر قرآن میدادند.»
حُسن خلق:
نزدیکان علامه وی را به حُسن خلق بسیار میستودند. شاگرد وی رسول جعفریان در وصف اخلاق نیکویش میگوید: «آقای مرتضی غالب اوقات خندان بودند، به هیچ وجه ندیدم از کسی بدگویی کنند. سخت مهماننواز بودند. بنده جرات انتقاد از ایشان را به آسانی داشتم و هرچه میخواستم میگفتم. در سفرهای متعددی با ایشان بودم. سوالات متفاوتی در مسیر میپرسیدند و اگر نمی دانستم خودشان توضیح میدادند.»
آثار
بیش از 50 عنوان کتاب از سید جعفر مرتضی عاملی در دسترس محققان است. از جمله این آثار میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)؛ در 35 جلد
- الصحیح من سیره الامام علی(ع): (یا با عنون: «المرتضی من سیره المرتضی») در 53 جلد
- مأساة الزهرا علیها السلام
- الحیاة السیاسیة للامام الحسن
- سیرة الحسین علیهالسلام فی الحدیث و التاریخ؛
- الحیاة السیاسیة للامام الرضا علیهالسلام ؛
- تفسیر سوره هل اتی
- دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام
- الولایة التشریعیة؛
نکته جالب در مورد آثار وی این است که نوشتههای او، توسط ویراستاران ویرایش نشده و قلم کتاب، قلم خودش است. بسیاری از کتب و مصاحبهها و مقالات وی به فارسی ترجمه شده است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، بسیاری از این آثار را در یک مجموعه مستقل به صورت لوح فشرده منتشر کرده است. متن این آثار در این لوح، هوشمند بوده و امکان تحقیق و جستجو برای محققان در آن هست.
علامه سیدجعفر مرتضی در دیداری که با برخی فضلای مشهد داشت، که حقیر نگارنده در آن مجلس توفیق حضور یافت، اعلام کرد که در کنار آثار منتشر شده خود، بسیاری از تحقیقات و دستنوشتههایی داشته که دولت اسرائیل آنها را به سرقت برده و ضبط کرده است.
روش علمی
برخی ویژگیهای روشی در آثار علمی علامه مرتضی به نظر میرسد که از میان آنها میتوان موارد زیر را برشمرد:
تسلط بر منابع مختلف تاریخی و کلامی، تتبع گسترده در یک موضوع واحد، نگاه هوشمندانه و عقلایی به حوادث تاریخی، رویکرد اجتهادی در تحقیق تاریخ، استفاده از تاریخ برای دفاع از مبانی کلامی شیعه و نقد مبانی کلامی اهل سنت، نگاه انتقادی به روایتهای مشهور و در عین حال ضعیف، توجه به وثاقت یا کذب و ضعف ناقلان روایت های تاریخی، دسته بندی و تبویب هدفمند مطالب.
در ارزیابی احتمالات تاریخی بخصوص در کتاب الصحیح من سیرة النبی الاعظم، سه راه زیر را از مرحوم سید جعفر مرتضضی عاملی تتبع کرده اند:
«1. ترجیح یک احتمال تاریخی، مانند: ترجیح احتمال سازگار با شخصیت فرد مورد نظر، ترجیح احتمال هماهنگ با تصریح روایت تاریخی، ترجیح احتمال با ردّ یکی از دو احتمال معارض، ترجیح احتمال با استناد به روایات مشابه دیگر و یا تواتر روایات، ترجیح احتمال مطابق با ذوق و سلیقه؛
2. ردّ یک احتمال تاریخی، مانند: ردّ احتمال بدون دلیل، ردّ احتمال با استناد به شخصیت فرد مورد نظر و یا سیاق روایات، ردّ احتمال مخالف با ظاهر روایت؛
3. ردّ توجیه دیگران، مانند: ردّ توجیه متناقض با صریح روایت، ردّ توجیه جمع بین روایات متناقض با استناد به قول بزرگان صحابه و تابعین.»
نگاه کلی به جایگاه اهل بیت
علامه سید جعفر مرتضی عاملی را بیشتر به بحثهای اختلافی مذهبی میان سنی و شیعه میشناسند. شاید بتوان گفت آنچه علامه بیشتر در صدد آن بوده است ارائه الگوی مناسب از اهل بیت در زندگی برای مسلمانان بلکه برای همه جوامع انسانی است. تحلیلهای جهانشمول اجتماعی از زندگانی اهل بیت و تصحیح آموزههای علمی آن حضرات به معیارهای عقلی و نقلی متقن، گواه این مطلب است. تحقیقات موشکافانه در سیره سیاسی پیامبر و آل بیت ایشان نیز ارائه صراط مستقیمی برای هدایت جهان اسلام بوده است.
گفتار شنیدنی ایشان در خصوص جایگاه پیامبر و امام از آن مرحوم میتواند حسن ختامی بر این یادداشت کوتاه باشد:
«در دین اسلام، امام و پیامبر شخصیت های منزوی از مردم و زندگی آنان نیستند؛ طوری که از مردم خواسته شده باشد که فقط تقدیسشان کنند و به آنان تبرک جویند... جایگاهی که نزدیک شدن به آن برای مردم ممنوع باشد، مگر اینکه بخواهند اظهار کوچکی و خشوع نمایند یا از اشراقات فرشتهگونه ایشان- که فرصت کوتاهی برای نگاه کردن ارادتمندانه ایجاد میکند- بهره ببرند و خیلی زود دوباره به پشت پردههای خفا باز گردند و در پوششی رازگونه مخفی شوند. این گونه نیست که پردههایی از ابهام و معما در اطراف امام و پیامبر وجود داشته باشند. آنها خود را در جنگل های تو در توی توهم خیال پنهان نکردهاند بلکه امام و پیامبر مردان (عرصههای) تلاش و کوشش هستند؛ با مردم زندگی میکنند؛ بین آنها به سر میبرند و حتی میتوان گفت به نزدیکترین شکل ممکن میان مردم هستند. مردم آنها را میبینند و مستقیما و بدون هیچ واسطهای با ایشان تعامل میکنند و هر ریز و درشتی را از آنان فرا میگیرند و تمام حرکات و سکناتشان را به دقت از نظر میگذرانند. میتوان گفت به همین دلیل است که خداوند آنان را اسوه و پیشوا قرار داده است، و چون از هر عیب و نقصی که موجب خجالتشان شود مبرا هستند. چیزی را از مردم مخفی نمیکنند مگر آنچه را خداوند مخفی کردن آن را بر او و بر سایر مردم واجب فرموده باشد که البته این پنهان کردن هم از سر تعبد و دیانت است و با هدف حفظ، مصونیت و سلامت عمومی جامعه صورت میگیرد.»
دوران زندگی مرحوم مرتضی، مملو از تلاشها و رنجهای بسیار در راه تحقیقات تاریخی و اعتقادی تشیع بود. وی حتی در سالهای بیماری نیز به تحقیق و تألیف مشغول بود. استاد جعفریان در یکی از خاطرات خود مینویسد: «امروز (23 اردیبهت 95) به مناسبت کتاب سیرة الامام الحسین (ع) استادم سید جعفر مرتضی که به تازگی با انتشار مجلد 24 به پایان رسیده و تمام آن در دوره بیماری سرطان ایشان نوشته شد، در جلسهای در محل نمایشگاه تهران شرکت کردم...»
به مناسبت رحلت این خادم اهل بیت، چند خطی در منش زندگی و روش علمی آن بزرگوار تقدیم میکنیم:
زندگینامه
سید جعفر مرتضی عاملی در ۲۵ صفر سال ۱۳۶۴ در جنوب لبنان، در روستای عیتا الجبل، در ۱۱۰ کیلومتری شهر بیروت به دنیا آمد. سید جعفر 18 ساله بود که برای تحصیلات علوم دینی به نجف اشرف مشرف شد. 6 سال در آنجا به فراگیری دروس مقدمات و نیز معارف اهل بیت همت گمارد. پس از آن برای ادامه تحصیلات به قم مشرف شد. بعد از 25 سال سکونت در قم، هنگامی که نیم قرن از عمر پربرکت او میگذشت، به وطن خود، یعنی جنوب لبنان بازگشت.
در سالهای حضورش در لبنان، هم در تحقیقات تاریخی خود فعال بود، هم یک مرکز تحقیقات در بیروت را تاسیس نمود. همچنین در شهر بیروت حوزه علمیهای را تأسیس و فعال کرد.
در عرصه فرهنگ و تربیت نیز جلسات گوناگونی برای شیعیان لبنان بخصوص جوانان برگزار مینمود. طیف گستردهای از جوانان شیعی به دست او با معارف شیعه به طور عمیق و شایستهای آشنا شدهاند. جعفریان در این باره مینویسد: «یکبار در سالهای اشغال جنوب لبنان و زمانی که در روستای سکسکیه بودند، خدمتشان رفتم. شبهنگام برای تدریس تفسیر به جبهه های نبرد رفتیم. در سنگرهای بسیار عمیق. به جوانان عاشق، درس تفسیر قرآن میدادند.»
حُسن خلق:
نزدیکان علامه وی را به حُسن خلق بسیار میستودند. شاگرد وی رسول جعفریان در وصف اخلاق نیکویش میگوید: «آقای مرتضی غالب اوقات خندان بودند، به هیچ وجه ندیدم از کسی بدگویی کنند. سخت مهماننواز بودند. بنده جرات انتقاد از ایشان را به آسانی داشتم و هرچه میخواستم میگفتم. در سفرهای متعددی با ایشان بودم. سوالات متفاوتی در مسیر میپرسیدند و اگر نمی دانستم خودشان توضیح میدادند.»
آثار
بیش از 50 عنوان کتاب از سید جعفر مرتضی عاملی در دسترس محققان است. از جمله این آثار میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)؛ در 35 جلد
- الصحیح من سیره الامام علی(ع): (یا با عنون: «المرتضی من سیره المرتضی») در 53 جلد
- مأساة الزهرا علیها السلام
- الحیاة السیاسیة للامام الحسن
- سیرة الحسین علیهالسلام فی الحدیث و التاریخ؛
- الحیاة السیاسیة للامام الرضا علیهالسلام ؛
- تفسیر سوره هل اتی
- دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام
- الولایة التشریعیة؛
نکته جالب در مورد آثار وی این است که نوشتههای او، توسط ویراستاران ویرایش نشده و قلم کتاب، قلم خودش است. بسیاری از کتب و مصاحبهها و مقالات وی به فارسی ترجمه شده است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، بسیاری از این آثار را در یک مجموعه مستقل به صورت لوح فشرده منتشر کرده است. متن این آثار در این لوح، هوشمند بوده و امکان تحقیق و جستجو برای محققان در آن هست.
علامه سیدجعفر مرتضی در دیداری که با برخی فضلای مشهد داشت، که حقیر نگارنده در آن مجلس توفیق حضور یافت، اعلام کرد که در کنار آثار منتشر شده خود، بسیاری از تحقیقات و دستنوشتههایی داشته که دولت اسرائیل آنها را به سرقت برده و ضبط کرده است.
روش علمی
برخی ویژگیهای روشی در آثار علمی علامه مرتضی به نظر میرسد که از میان آنها میتوان موارد زیر را برشمرد:
تسلط بر منابع مختلف تاریخی و کلامی، تتبع گسترده در یک موضوع واحد، نگاه هوشمندانه و عقلایی به حوادث تاریخی، رویکرد اجتهادی در تحقیق تاریخ، استفاده از تاریخ برای دفاع از مبانی کلامی شیعه و نقد مبانی کلامی اهل سنت، نگاه انتقادی به روایتهای مشهور و در عین حال ضعیف، توجه به وثاقت یا کذب و ضعف ناقلان روایت های تاریخی، دسته بندی و تبویب هدفمند مطالب.
در ارزیابی احتمالات تاریخی بخصوص در کتاب الصحیح من سیرة النبی الاعظم، سه راه زیر را از مرحوم سید جعفر مرتضضی عاملی تتبع کرده اند:
«1. ترجیح یک احتمال تاریخی، مانند: ترجیح احتمال سازگار با شخصیت فرد مورد نظر، ترجیح احتمال هماهنگ با تصریح روایت تاریخی، ترجیح احتمال با ردّ یکی از دو احتمال معارض، ترجیح احتمال با استناد به روایات مشابه دیگر و یا تواتر روایات، ترجیح احتمال مطابق با ذوق و سلیقه؛
2. ردّ یک احتمال تاریخی، مانند: ردّ احتمال بدون دلیل، ردّ احتمال با استناد به شخصیت فرد مورد نظر و یا سیاق روایات، ردّ احتمال مخالف با ظاهر روایت؛
3. ردّ توجیه دیگران، مانند: ردّ توجیه متناقض با صریح روایت، ردّ توجیه جمع بین روایات متناقض با استناد به قول بزرگان صحابه و تابعین.»
نگاه کلی به جایگاه اهل بیت
علامه سید جعفر مرتضی عاملی را بیشتر به بحثهای اختلافی مذهبی میان سنی و شیعه میشناسند. شاید بتوان گفت آنچه علامه بیشتر در صدد آن بوده است ارائه الگوی مناسب از اهل بیت در زندگی برای مسلمانان بلکه برای همه جوامع انسانی است. تحلیلهای جهانشمول اجتماعی از زندگانی اهل بیت و تصحیح آموزههای علمی آن حضرات به معیارهای عقلی و نقلی متقن، گواه این مطلب است. تحقیقات موشکافانه در سیره سیاسی پیامبر و آل بیت ایشان نیز ارائه صراط مستقیمی برای هدایت جهان اسلام بوده است.
گفتار شنیدنی ایشان در خصوص جایگاه پیامبر و امام از آن مرحوم میتواند حسن ختامی بر این یادداشت کوتاه باشد:
«در دین اسلام، امام و پیامبر شخصیت های منزوی از مردم و زندگی آنان نیستند؛ طوری که از مردم خواسته شده باشد که فقط تقدیسشان کنند و به آنان تبرک جویند... جایگاهی که نزدیک شدن به آن برای مردم ممنوع باشد، مگر اینکه بخواهند اظهار کوچکی و خشوع نمایند یا از اشراقات فرشتهگونه ایشان- که فرصت کوتاهی برای نگاه کردن ارادتمندانه ایجاد میکند- بهره ببرند و خیلی زود دوباره به پشت پردههای خفا باز گردند و در پوششی رازگونه مخفی شوند. این گونه نیست که پردههایی از ابهام و معما در اطراف امام و پیامبر وجود داشته باشند. آنها خود را در جنگل های تو در توی توهم خیال پنهان نکردهاند بلکه امام و پیامبر مردان (عرصههای) تلاش و کوشش هستند؛ با مردم زندگی میکنند؛ بین آنها به سر میبرند و حتی میتوان گفت به نزدیکترین شکل ممکن میان مردم هستند. مردم آنها را میبینند و مستقیما و بدون هیچ واسطهای با ایشان تعامل میکنند و هر ریز و درشتی را از آنان فرا میگیرند و تمام حرکات و سکناتشان را به دقت از نظر میگذرانند. میتوان گفت به همین دلیل است که خداوند آنان را اسوه و پیشوا قرار داده است، و چون از هر عیب و نقصی که موجب خجالتشان شود مبرا هستند. چیزی را از مردم مخفی نمیکنند مگر آنچه را خداوند مخفی کردن آن را بر او و بر سایر مردم واجب فرموده باشد که البته این پنهان کردن هم از سر تعبد و دیانت است و با هدف حفظ، مصونیت و سلامت عمومی جامعه صورت میگیرد.»