گوشه هایی از همایش بزرگداشت حافظ در دانشگاه فردوسی مشهد
شعر حافظ و موسیقی ایرانی/حافظ، برای مردم است
مریم ظریف/سرویس هنر خبرگزاری رضوی
به مناسبت نکوداشت روز جهانی حافظ در مهرماه، علاوه بر حافظیه در شیراز، سایر شهرها و مراکز ادبی ایران نیز مراسم هایی مشابه را برگزار نمودند. دانشگاه فردوسی مشهد، شامگاه روز شنبه 21 مهرماه، میزبان اساتید، دانشجویان و میهمانان در همایشی مشترک بود. سازمان اجتماعی فرهنگی شهرداری مشهد با همکاری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، برگزارکننده این همایش بودند. در ردیف اول تالار فردوسی، علاوه بر معاونت سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد آقای دکتر مصحفی، اعضاء هیأت علمی دانشگاه فردوسی آقایان دکتر یاحقی، دکتر مرتضایی و دکتر زرقانی، نیز حضور داشتند.
روح حافظانه
درس حافظ همه اش مدارا و تساهل است. نکاتی را یادآور می شود که در حیات بشری فراموش شده و واپس رانده شده است. لذت بردن از حیات را با ساده ترین تعابیر تاکید می نماید. اینکه چگونه مخالفت را به رسمیت بشناسیم و در روابط انسانی عشق و محبت را محور قرار دهیم، از درس های مهم در شعر حافظ است. دکتر زرقانی عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی، پس از خوانش غزلی از حافظ، برای حاضرین در سالن این نکات را عنوان کرد که:«خوب است متولیان شهر، بزرگداشت حافظ را به روز حافظ محدود نکنند. این شهر بیشتر از آنچه که باید تصور کرد به حافظ و شعر حافظ نیاز دارد. در این زمانه که اندکی خشونت، به دلیل نبودن آزادی های اجتماعی و مبهم بودن آینده در درون ما نهادینه شده، شاید بتوان با تلفیق شعر حافظ، مردم را به تعادل شخصیتی و روحی و عاطفی نزدیک کرد. این کاری است که با غزل حافظ و تزریق روح حافظانه به بدنه شهر مشهد امکان پذیر می باشد. در این زمینه، گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی، جهت ایجاد پیوند بین ادبیات و مردم، رفع نیازها با کمک ادبیات انسانی و ارتقاء فرهنگی شهر مشهد با همکاری شهرداری و سایر نهادها، آمادگی خود را اعلام می دارد.»
حق مطلب
فروتنانه تر از همیشه به سمت جایگاه رفت و با تشویق دانشجویان و مهمانان حاضر در سالن خرسندی خود را نسبت به بزرگداشت روز حافظ بیان کرده و تبریک و تهنیتش را از صمیم دل تقدیم به عزیزان ادب دوست نمود. دکتر جعفر یاحقی در دقایقی کوتاه چنین گفت:« 22 سال پیش در اولین جلسه ی تجلیل از حافظ، شیراز بودم. دیروز هم توفیق داشتم که در حافظیه و در آن باغ باصفا باشم. اکنون حافظیه فضای گسترده و دل انگیزی دارد. کاش میشد در مشهد هم مراسمی به باشکوهی بزرگداشت روز حافظ در شیراز برای فردوسی بگیریم. حافظ برای مردم است. هر چقدر تحقیق و پژوهش انجام شود و پژوهشگران تحقیق بازی کنند، حافظ به مردم تعلق دارد. شما می بینید که در کنار قرآن، کتاب حافظ هم هست. حافظ هر چقدر در بین ما جایگاه داشته باشد، جایگاهش در میان مردم بیشتر است.» استاد یاحقی دلیل نامگذاری روز حافظ برای بیستم مهرماه را اینگونه عنوان کرد:«ما وقتی دیوان حافظ را ورق می زنیم مهر به معانی مختلف در دیوان حافظ به چشم می خورد. اشعار حافظ دارای مفاهیم اساطیری و انسانی و دیوانش سرشار از مهر است. از این رو شعر حافظ در میان سایر شعرا، نمره ی بیست را به خود اختصاص داده است.»
حافظ کیست؟
حافظ شناسان متفق القول به این نتیجه رسیده اند که او انسان را از همان جایگاهی که هست دیده، نه انسان را به سقف آسمان دوخته و نه او را رها نموده است. در این همایش، از تمام کسانی که با قلم خود به معرفی حافظ کمک کردند نام برده شد. محمد قزوینی، خطیب رهبر، بهاءالدین خرمشاهی و ... . دکتر جواد مرتضایی هم مختصر شرحی بر سه دیدگاه حافظ در تخلص داشت که:« دیدگاه رایج و عامه او را حافظ قرآن می داند. دیدگاه خاص، متعلق به ادیب و پژوهشگر، آقای محیط طباطبایی است که عقیده دارد حافظ بودن حافظ، به جهت تلاوت قرآن بر مقبره و امرار معاش بوده است که این نظر مقبول طبع هیچ کس نیست. اما دیدگاه سوم، جنبه موسیقیایی شعر حافظ را بررسی می کند به طوری که حافظ خود نیز اشاراتی به خوشخوانی، خوش لهجه ای و خوش آوازی خویش دارد. آنجا که می گوید:
غزل گفتی و در سفتی
بیا و خوش بخوان حافظ
و یا در بیتی دیگر آورده است:
ز چنگ زهره شنیدم که صبحدم می گفت
غلام حافظ خوش لهجه ی خوش آوازم
حافظ، علمی و اعتقادی
استاد مرتضایی با ذکر این موضوع که بحث در مورد حافظ در این مختصر نمی گنجد، شعر او را از زاویه ای دیگر بررسی نمود که:« شعر فارسی عموما و خصوصا شعر حافظ با چهار موسیقی شعر عجین است. بیرونی، کناری، درونی و معنوی. پرسش این است: چرا مخاطبان حافظ از اقشار مختلف جامعه هستند؟ چرا هر کس، با هر ذوق و سلیقه و میزان سوادی بهره ای از حافظ می برد؟ پاسخ روشن است: حافظ به هر دو بعد وجودی انسان، هم جسم و جان و هم ملک و ملکوت نظر داشته است. شعر حافظ یک سویه نیست. چند گفتمانی است. یعنی وقتی غزلی را پیش رو باز می کنیم، هر بیت، از تمام غزل مستقل است. در ابیاتش عشق ، عرفان، خرابات، طنز، فلسفه و ... دیده می شود. این همان دلیل علمی اهمیت شعر حافظ است. اما دلیل اعتقادی آن است که او را به لسان الغیب می شناسیم.» دکتر مرتضایی از قول دکتر جعفر شهیدی، که انسانی فاضل و دانا بود و درجه اجتهاد و دکترای ادبیات داشت، خاطره ای را تعریف می کند که:«مجتبی مینوی فوت کرده بود، زمستان بود و برف سنگینی آمده بود. مردد بودم که به تشییع جنازه مینوی بروم یا نروم. چون در اعتقاد آن مرد سخن می گفتند. به حافظ تفأل زدم. به این غزل رسیدم:
قدم دریغ مدار از جنازه حافظ
که گرچه غرق گناه است می رود به بهشت
استاد مرتضایی در پایان سخنانش غزلی را در ستایش حافظ با این مطلع خوانش نمود:
مستی و هوشیاری و راهی و رهزنی
ابری و آفتابی و تاریک روشنی
هر کس درون شعر تو جویای خویش
تو آیینه دار خاطر هر مرد و هر زنی
حافظ و موسیقی
استاد حسین علیشاپور، از شاگردان منوچهر همایون پور است. آهنگساز و نوازنده تار است. در بخش پایانی همایش بزرگداشت حافظ، از سبک های آواز و ویژگی های خوانش شعر حافظ می گوید:« درآواز ایرانی آنچه عرف اهل نظر هست وجود چند مکتب آوازی است. مکتب یا سبک آوازی اصفهان، تبریز یا تهران. در مورد تبریز، موسیقی در وهله اول اهمیت قرار دارد و شعر به گونه ای خوانده می شود که موسیقی با غنای بیشتر، در اولویت است. در سبک اصفهان، زعمای آن شیوه معتقدند آنچه در اولویت قرار دارد خواندن شعر است. خواندن شعر چه به لحاظ حالت، چه موزیکالیته شعر و چه به لحاظ دکلماسیون(بیان)، موسیقی باید در مرحله دوم اهمیت قرار بگیرد. استاد تاج اصفهانی زعیم این سبک است. او به شعر حافظ کمتر پرداخته و بیشتر سمت سعدی و دیگران رفته است. ادیب خوانساری اما در سبک اصفهانی به حافظ پرداخته است. اگر سبک دو بزرگوار را به طور اجمالی مقایسه کنیم آواز ادیب، آوازی درونی و عمقی و آواز استاد تاج نمودهای بیرونی دارد. خوانندگانی باید شعر حافظ را بخوانند که ظرافت وجودیشان بیشتر باشد. مینیاتوریست باشند. ملودرام را درک کنند. تصاویر را بفهمند. نوانس را بشناسند و بدانند که پستی و بلندی های صوت در کدام کلمات باید نمود پیدا کند. شعر حافظ خواننده را به چالش می کشد. در این مفاهیم آوازخواندن کار سختی است. ارائه کلام است. وظیفه آوازخوان این است که شعر را از آنچه چاپ شده و در دیوان است ارتقاء دهد. خواندن یک شعر به صورت دکلمه خوب، بسیار بهتر از یک آواز بد است.»
در پایان همایش استاد علیشاپور با نوازندگی مازیار شاهی غزلی از حافظ را آواز سر داد و حاضرین در سالن را مشعوف از نوای شیراز نمود.
به مناسبت نکوداشت روز جهانی حافظ در مهرماه، علاوه بر حافظیه در شیراز، سایر شهرها و مراکز ادبی ایران نیز مراسم هایی مشابه را برگزار نمودند. دانشگاه فردوسی مشهد، شامگاه روز شنبه 21 مهرماه، میزبان اساتید، دانشجویان و میهمانان در همایشی مشترک بود. سازمان اجتماعی فرهنگی شهرداری مشهد با همکاری گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، برگزارکننده این همایش بودند. در ردیف اول تالار فردوسی، علاوه بر معاونت سازمان اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد آقای دکتر مصحفی، اعضاء هیأت علمی دانشگاه فردوسی آقایان دکتر یاحقی، دکتر مرتضایی و دکتر زرقانی، نیز حضور داشتند.
روح حافظانه
درس حافظ همه اش مدارا و تساهل است. نکاتی را یادآور می شود که در حیات بشری فراموش شده و واپس رانده شده است. لذت بردن از حیات را با ساده ترین تعابیر تاکید می نماید. اینکه چگونه مخالفت را به رسمیت بشناسیم و در روابط انسانی عشق و محبت را محور قرار دهیم، از درس های مهم در شعر حافظ است. دکتر زرقانی عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی، پس از خوانش غزلی از حافظ، برای حاضرین در سالن این نکات را عنوان کرد که:«خوب است متولیان شهر، بزرگداشت حافظ را به روز حافظ محدود نکنند. این شهر بیشتر از آنچه که باید تصور کرد به حافظ و شعر حافظ نیاز دارد. در این زمانه که اندکی خشونت، به دلیل نبودن آزادی های اجتماعی و مبهم بودن آینده در درون ما نهادینه شده، شاید بتوان با تلفیق شعر حافظ، مردم را به تعادل شخصیتی و روحی و عاطفی نزدیک کرد. این کاری است که با غزل حافظ و تزریق روح حافظانه به بدنه شهر مشهد امکان پذیر می باشد. در این زمینه، گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی، جهت ایجاد پیوند بین ادبیات و مردم، رفع نیازها با کمک ادبیات انسانی و ارتقاء فرهنگی شهر مشهد
حق مطلب
فروتنانه تر از همیشه به سمت جایگاه رفت و با تشویق دانشجویان و مهمانان حاضر در سالن خرسندی خود را نسبت به بزرگداشت روز حافظ بیان کرده و تبریک و تهنیتش را از صمیم دل تقدیم به عزیزان ادب دوست نمود. دکتر جعفر یاحقی در دقایقی کوتاه چنین گفت:« 22 سال پیش در اولین جلسه ی تجلیل از حافظ، شیراز بودم. دیروز هم توفیق داشتم که در حافظیه و در آن باغ باصفا باشم. اکنون حافظیه فضای گسترده و دل انگیزی دارد. کاش میشد در مشهد هم مراسمی به باشکوهی بزرگداشت روز حافظ در شیراز برای فردوسی بگیریم. حافظ برای مردم است. هر چقدر تحقیق و پژوهش انجام شود و پژوهشگران تحقیق بازی کنند، حافظ به مردم تعلق دارد. شما می بینید که در کنار قرآن، کتاب حافظ هم هست. حافظ هر چقدر در بین ما جایگاه داشته باشد، جایگاهش در میان مردم بیشتر است.» استاد یاحقی دلیل نامگذاری روز حافظ برای بیستم مهرماه را اینگونه عنوان کرد:«ما وقتی دیوان حافظ را ورق می زنیم مهر به معانی مختلف در دیوان حافظ به چشم می خورد. اشعار حافظ دارای مفاهیم اساطیری و انسانی و دیوانش سرشار از مهر است. از این رو شعر حافظ در میان سایر شعرا، نمره ی بیست را به خود اختصاص داده است.»
حافظ کیست؟
حافظ شناسان متفق القول به این نتیجه رسیده اند که او انسان را از همان جایگاهی که هست دیده، نه انسان را به سقف آسمان دوخته و نه او را رها نموده است. در این همایش، از تمام کسانی که با قلم خود به معرفی حافظ کمک کردند نام برده شد. محمد قزوینی، خطیب رهبر، بهاءالدین خرمشاهی و ... . دکتر جواد مرتضایی هم مختصر شرحی بر سه دیدگاه حافظ در تخلص داشت که:« دیدگاه رایج و عامه او را حافظ قرآن می داند. دیدگاه خاص، متعلق به ادیب و پژوهشگر، آقای محیط طباطبایی است که عقیده دارد حافظ بودن
غزل گفتی و در سفتی
بیا و خوش بخوان حافظ
و یا در بیتی دیگر آورده است:
ز چنگ زهره شنیدم که صبحدم می گفت
غلام حافظ خوش لهجه ی خوش آوازم
حافظ، علمی و اعتقادی
استاد مرتضایی با ذکر این موضوع که بحث در مورد حافظ در این مختصر نمی گنجد، شعر او را از زاویه ای دیگر بررسی نمود که:« شعر فارسی عموما و خصوصا شعر حافظ با چهار موسیقی شعر عجین است. بیرونی، کناری، درونی و معنوی. پرسش این است: چرا مخاطبان حافظ از اقشار مختلف جامعه هستند؟ چرا هر کس، با هر ذوق و سلیقه و میزان سوادی بهره ای از حافظ می برد؟ پاسخ روشن است: حافظ به هر دو بعد وجودی انسان، هم جسم و جان و هم ملک و ملکوت نظر داشته است. شعر حافظ یک سویه نیست. چند گفتمانی است. یعنی وقتی غزلی را پیش رو باز می کنیم، هر بیت، از تمام غزل مستقل است. در ابیاتش عشق ، عرفان، خرابات، طنز، فلسفه و ... دیده می شود. این همان دلیل علمی اهمیت شعر حافظ است. اما دلیل اعتقادی آن است که او را به لسان الغیب می شناسیم.» دکتر مرتضایی از قول دکتر جعفر شهیدی، که انسانی فاضل و دانا بود و درجه اجتهاد و دکترای ادبیات داشت، خاطره ای را تعریف می کند که:«مجتبی مینوی فوت کرده بود، زمستان بود و برف سنگینی آمده بود. مردد بودم که به تشییع جنازه مینوی بروم یا نروم. چون در اعتقاد آن مرد سخن می گفتند. به حافظ تفأل زدم. به این غزل رسیدم:
قدم دریغ مدار از جنازه حافظ
که گرچه غرق گناه است می رود به بهشت
استاد مرتضایی در پایان سخنانش غزلی را در ستایش حافظ با این مطلع خوانش نمود:
مستی و هوشیاری و راهی و رهزنی
ابری
هر کس درون شعر تو جویای خویش
تو آیینه دار خاطر هر مرد و هر زنی
حافظ و موسیقی
استاد حسین علیشاپور، از شاگردان منوچهر همایون پور است. آهنگساز و نوازنده تار است. در بخش پایانی همایش بزرگداشت حافظ، از سبک های آواز و ویژگی های خوانش شعر حافظ می گوید:« درآواز ایرانی آنچه عرف اهل نظر هست وجود چند مکتب آوازی است. مکتب یا سبک آوازی اصفهان، تبریز یا تهران. در مورد تبریز، موسیقی در وهله اول اهمیت قرار دارد و شعر به گونه ای خوانده می شود که موسیقی با غنای بیشتر، در اولویت است. در سبک اصفهان، زعمای آن شیوه معتقدند آنچه در اولویت قرار دارد خواندن شعر است. خواندن شعر چه به لحاظ حالت، چه موزیکالیته شعر و چه به لحاظ دکلماسیون(بیان)، موسیقی باید در مرحله دوم اهمیت قرار بگیرد. استاد تاج اصفهانی زعیم این سبک است. او به شعر حافظ کمتر پرداخته و بیشتر سمت سعدی و دیگران رفته است. ادیب خوانساری اما در سبک اصفهانی به حافظ پرداخته است. اگر سبک دو بزرگوار را به طور اجمالی مقایسه کنیم آواز ادیب، آوازی درونی و عمقی و آواز استاد تاج نمودهای بیرونی دارد. خوانندگانی باید شعر حافظ را بخوانند که ظرافت وجودیشان بیشتر باشد. مینیاتوریست باشند. ملودرام را درک کنند. تصاویر را بفهمند. نوانس را بشناسند و بدانند که پستی و بلندی های صوت در کدام کلمات باید نمود پیدا کند. شعر حافظ خواننده را به چالش می کشد. در این مفاهیم آوازخواندن کار سختی است. ارائه کلام است. وظیفه آوازخوان این است که شعر را از آنچه چاپ شده و در دیوان است ارتقاء دهد. خواندن یک شعر به صورت دکلمه خوب، بسیار بهتر از یک آواز بد است.»
در پایان همایش استاد علیشاپور با نوازندگی مازیار شاهی غزلی از حافظ را آواز سر داد و حاضرین در سالن را مشعوف از نوای شیراز نمود.
