در نشست معرفتی روز حقوق بشر اسلامی در مشهد بررسی شد؛
آموزه های دینی چگونه حقوق بشر را تضمین و کرامت انسانی را تأمین می کنند؟
خبرگزاری رضوی. سرویس زیارت. فاطمه ترزفان. حجت الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم در نشست «کرامت دینی و غیردینی» که به همت کانون بعثت اخلاق به بهانه روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی شامگاه یکشنبه 14مرداد در پژوهشکده ثامن برگزار شد، در ابتدا به اشاره به این مطلب که آیا می توان دو نوع کرامت تعریف کرد، گفت: در واقع با توجه به بررسی های صورت گرفته در آیات و روایات ما دو نوع کرامت نداریم ولی این مفهوم در نگاه دینی مقدمات خاصی پیدا می کند که چه بسا این مقدمات در نگاه غیر دینی وجود ندارد که می تواند مرزبندی بین کرامت دینی و غیر دینی را مشخص کند.
وی در ادامه قلمروهای کرامت را تبیین و تشریح کرد، بیان داشت: اگر انسان از ایمان و اخلاق و معنویت برخوردار باشد دارای کرامت است و اگر منهای این عوامل سه سه گانه کرامت باشد در این صورت کرامتی ندارد که در این وضعیت با موجودات دیگر یا برابر و یا حتی پست تر از آنها است.
این پژوهشگر فقه سیاسی درباره مرزبندهایی که دین در کرامت مشخص کرده است، گفت: دین خط کشی هایی را در این باره دارد که از آن جمله می توان به مسئله جنسیت اشاره کرد اما کرامت غیر دینی با این مرزبندی ها کاری ندارد و از آنجا که کرامت به انسان برمی گردد تغییری در جنسیت ندارد.
بیان قلمروهای کرامت
این پژوهشگر دینی در ادامه بیان قلمروهای کرامت خاطرنشان کرد: در واقع ما کرامت را به عنوان توصیه اخلاقی یا فراتر از آن به عنوان مبنای حقوق می پذیریم که اگر به عنوان توصیه اخلاقی پذیرفته شود در قلمرواخلاق است که دین برای این کرامت دعوت و تشویق دارد اما در کرامت غیر دینی به این امر بسنده نمی شود و آن چیزی که در دنیا مطرح است کرامتی است که می خواهد پایه و اساس حقوق قرار بگیرد.
استاد حوزه علمیه قم در ادامه با اشاره به سوره مبارکه حجرات آیه ۱۳« إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللَّهِ أَتقاكُم» گفت: کرامت به حقوق عطف شده است و اگر حقوق را برای همه پذیرفته اید تفاوت حقوقی قائل شدن بین انسان ها نیاز به دلیل دارد که این امر امروز یک مسئله جدی است و در دین وقتی کرامت مطرح می شود این کرامت معطوف به عالم آخرت و درگاه الهی است اما در کرامت غیر دینی آنها به دنبال این موضوع نیستند و معتقدند که کرامت در همین زندگی دنیوی مشخص شود البته در عین حال منکر این امر نیستند که انسان دارای کرامت در محضر الهی باشد.
آیا دین حاضر است کرامت را به عنوان مبنا در روابط اجتماعی و زندگی دنیوی قرار دهد؟
وی در ادامه با اشاره به آیه 70 سوره اسراء «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا» درباره اینکه آیا دین حاضر است کرامت را به عنوان مبنا در روابط اجتماعی و زندگی دنیوی قرار دهد و در عین حال امتیازاتی برای این امر قائل شود، گفت: اگر بخواهیم براساس اصول و مبانی دینی حرکت کنیم در بحث کرامتی سختی و دشواری نداریم اما وقتی وارد قلمروهای خاص می شویم در اینجا با چالش هایی مواجه هستیم.
حجت الاسلام والمسلمین روش محلاتی در ادامه با اشاره سخنان علامه طباطبایی در تفسیر المیزان که به این امر دلالت دارد، ابراز کرد: در این آیه این موضوع که کرامت از آن انسان است پذیرفته شده است اما به آخرت کاری ندارد و واسطه ای در سقوط و هبوط نیست و به این امر تأکید دارد که کرامت برای انسان ذاتی است و مربوط به خود اوست.
وی در ادامه با اشاره به آیه 72 از سوره احزاب«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ» گفت: کرامت برای انسان که در استعداها و قابلیت ها و ظرفیت های انسانی او ریشه دارد در واقع این امر منشأ ارزش های خاص است در عین حال انسان مختار و آزاد است و در مرحله دوم انسان می تواند کرامت اکتسابی جدا از کرامت ذاتی که خداوند به او داده است، به دست آورد که با این کرامت انسان با سعی و تلاش به کمال می رسد.
«إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللَّهِ أَتقاكُم» در مسیر کرامت اکتسابی است
این پژوهشگر دینی با اشاره به این مطلب که« إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللَّهِ أَتقاكُم» در مسیر کرامت اکتسابی است، تصریح کرد: از طرفی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به این نکته اشاره دارد که این آیه ناظر به این امر نیست که در روابط انسان ها با یکدیگر کدام گروه یا فرد از ارزش بیشتری برخوردار است بلکه در این آیه خداوند خبر می دهد که انسان ها در نزد او براساس چه ملاکی امتیاز می گیرند و در عین حال در زندگی دنیوی نمی توان انسان ها را براساس تقوی رتبه بندی کرد بلکه حساب تقوی نزد خداوند است.
استاد حوزه علمیه قم درادامه با اشاره به این مطلب که با توجه به این آیه وقتی می خواهیم حقوق و تکالیف انسان را مبنا قرار دهیم در واقع مشکل و تناقض پیش می آید چرا که در این مرحله ما به احکامی در فقه می رسیم که با آن مبانی سازگار نیست، تصریح کرد: تفاوت هایی که بین زن و مرد و مسلمان و غیر مسلمان در این مرحله وجود دارد سبب چالش هایی شده است و این سوال پیش می آید که در احکام با این فقه چه باید کرد؟
وی در ادامه قلمروهای کرامت را تبیین و تشریح کرد، بیان داشت: اگر انسان از ایمان و اخلاق و معنویت برخوردار باشد دارای کرامت است و اگر منهای این عوامل سه سه گانه کرامت باشد در این صورت کرامتی ندارد که در این وضعیت با موجودات دیگر یا برابر و یا حتی پست تر از آنها است.
این پژوهشگر فقه سیاسی درباره مرزبندهایی که دین در کرامت مشخص کرده است، گفت: دین خط کشی هایی را در این باره دارد که از آن جمله می توان به مسئله جنسیت اشاره کرد اما کرامت غیر دینی با این مرزبندی ها کاری ندارد و از آنجا که کرامت به انسان برمی گردد تغییری در جنسیت ندارد.
بیان قلمروهای کرامت
این پژوهشگر دینی در ادامه بیان قلمروهای کرامت خاطرنشان کرد: در واقع ما کرامت را به عنوان توصیه اخلاقی یا فراتر از آن به عنوان مبنای حقوق می پذیریم که اگر به عنوان توصیه اخلاقی پذیرفته شود در قلمرواخلاق است که دین برای این کرامت دعوت و تشویق دارد اما در کرامت
استاد حوزه علمیه قم در ادامه با اشاره به سوره مبارکه حجرات آیه ۱۳« إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللَّهِ أَتقاكُم» گفت: کرامت به حقوق عطف شده است و اگر حقوق را برای همه پذیرفته اید تفاوت حقوقی قائل شدن بین انسان ها نیاز به دلیل دارد که این امر امروز یک مسئله جدی است و در دین وقتی کرامت مطرح می شود این کرامت معطوف به عالم آخرت و درگاه الهی است اما در کرامت غیر دینی آنها به دنبال این موضوع نیستند و معتقدند که کرامت در همین زندگی دنیوی مشخص شود البته در عین حال منکر این امر نیستند که انسان دارای کرامت در محضر الهی باشد.
آیا دین حاضر است کرامت را به عنوان مبنا در روابط اجتماعی و زندگی دنیوی قرار دهد؟
وی در ادامه با اشاره به آیه 70 سوره اسراء «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا» درباره اینکه آیا دین حاضر است کرامت را به عنوان مبنا در روابط اجتماعی و زندگی دنیوی قرار دهد و در عین حال امتیازاتی برای این امر قائل شود، گفت: اگر بخواهیم براساس اصول و مبانی دینی حرکت کنیم در بحث کرامتی سختی و دشواری نداریم اما وقتی وارد قلمروهای خاص می شویم در اینجا با چالش هایی مواجه هستیم.
حجت الاسلام والمسلمین روش محلاتی در ادامه با اشاره سخنان علامه طباطبایی در تفسیر المیزان که به این امر دلالت دارد، ابراز کرد: در این آیه این موضوع
وی در ادامه با اشاره به آیه 72 از سوره احزاب«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ» گفت: کرامت برای انسان که در استعداها و قابلیت ها و ظرفیت های انسانی او ریشه دارد در واقع این امر منشأ ارزش های خاص است در عین حال انسان مختار و آزاد است و در مرحله دوم انسان می تواند کرامت اکتسابی جدا از کرامت ذاتی که خداوند به او داده است، به دست آورد که با این کرامت انسان با سعی و تلاش به کمال می رسد.
«إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللَّهِ أَتقاكُم» در مسیر کرامت اکتسابی است
این پژوهشگر دینی با اشاره به این مطلب که« إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللَّهِ أَتقاكُم» در مسیر کرامت اکتسابی است، تصریح کرد: از طرفی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان به این نکته اشاره دارد که این آیه ناظر به این امر نیست که در روابط انسان ها با یکدیگر کدام گروه یا فرد از ارزش بیشتری برخوردار است بلکه در این آیه خداوند خبر می دهد که انسان ها در نزد او براساس چه ملاکی امتیاز می گیرند و در عین حال در زندگی دنیوی نمی توان انسان ها را براساس تقوی رتبه بندی کرد بلکه حساب تقوی نزد خداوند است.
استاد حوزه علمیه قم درادامه با اشاره به این مطلب که با توجه به این آیه وقتی می خواهیم حقوق و تکالیف انسان را مبنا قرار دهیم در واقع
تبیین فتوای آیت الله خویی
وی در تبیین این مسئله با وجود تفاوت های بین مسلمانان و غیر مسلمانان که در زمینه حقوق از سوی آیت الله خویی ارائه شده است، گفت: طبق فتوای ایشان کسانی که مسلمان و در عین حال اهل کتاب نیستند هیچ حق و حقوقی ندارند که اگر ظلم و ستمی به این افراد در جامعه شود، این افراد براساس این فتوا نمی توانند دادخواهی کنند و دلیل ایشان این است که این افراد انسان نیستند و حیوانند و به همین دلیل صاحب حق شمرده نمی شوند.
این پژوهشگر فقه سیاسی با اشاره به آیه 179 سوره اعراف«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ۖ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا ۚ أُولَٰئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ» ادامه داد: در واقع استدلال آیت الله خویی برای صاحب حق نبودن غیراهل کتاب و غیر مسلمانان و تشبیه آنان به چهارپایان از این آیه گرفته شده است و در اینجا این پرسش پیش می آید که ما با این فتواها چکار کنیم ؟ آنها را باید حفظ کرد و یا شعارهای کرامت دینی و غیر دینی را کنار گذاشت که شهروندان در جامعه اسلامی حقوق دارند که البته این دو موضوع با یکدیگر قابل جمع نیستند و نیاز است تا روشن و شفاف این مسائل مطرح شوند و در عین برای استدلال نظر آیت الله خویی نمی توان از این آیه استفاده کرد.
وی با اشاره به این مطلب که اگر این نوع از فتواها پایه و اساس محکم و استواری به لحاظ منطق اجتهادی داشته باشند ما از آنها دفاع می کنیم ولی چه حجتی و دلیلی پشتوانه این فتوا است، اظهارکرد: شخص مسلمان و اهل کتاب حقوق دارند اما گروه سوم غیر مسلمانان به لحاظ فقهی بدون حق است اما در عین حال در نظام اسلامی، امنیت وآرامش و حقوق این افراد پذیرفته شده است.
حجت السلام والمسلمین سروش محلاتی درادامه با اشاره به آیه 3 سوره توبه «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِينَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ کَلاَمَ اللَّهِ ثُمَ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ يَعْلَمُونَ« گفت: در کلام خداوند تأکید شده است که اگر یکی از مشرکان خواست کلام الهی را بشنود باید امنیت او تأمین شود بنابراین بر این اساس غیر مسلمانان و غیر اهل کتاب در جامعه اسلامی صاحب حق هستند.
وی درادامه تبیین فتوای آیت الله خویی مبنی بر اینکه غیر مسلمانان و غیر اهل کتاب از آنجا که حیوانند حقی ندارند، بیان داشت: در واقع این فتوا مستند به یک نص نیست و از طرفی سابقه پیشین در آرای فقهای قبلی ندارد چرا که در گذشته فقهای ما می پذیرفتند که اهل غیر کتاب نیز بتوانند قسم بخورند.
با آرای مصلحت اندیشی در شرایط خاص نمی توان مشکلات فقهی را حل کرد
استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم درا دامه با اشاره به مثال های دیگری درباره جایز بودن یا نبودن نگاه به عورت غیر مسلمان و همچنین انجام کار خیر از سوی فرزند مسلمان برای پدر و مادر مشرک براساس فتوای آیت الله خویی گفت: در بخش های فقهی مباحثی وجود دارد که قابل بحث و گفتگو است و نیاز است تا تکلیف این مباحث روشن شود.
وی با تأکید بر این مطلب که اگر در شرایط فعلی گره ها و مشکلاتی در جمهوری اسلامی پیش می آید بخاطر این موضوع است که نمی خواهیم به صورت جدی این مشکل را حل کنیم، بیان داشت: با آرای مصلحت اندیشی در شرایط خاص نمی توان مشکلات فقهی را حل کرد چرا که این امر به صورت مقطعی موثر است و در عین حال دوباره مشکلات پیش خواهد آمد.
حجت الاسلام والمسلمین سروش محلاتی درادامه با اشاره به دیگر فتواها از جمله جایز بودن غیبت غیر مسلمان و اینکه جنازه غیر مسلمان نباید از روی زمین برداشته شود، گفت: با این فتواها نمی توان ادعا کرد که ما معتقد به کرامت انسانی هستیم چرا که اینها با یکدیگر همسانی ندارند و باید پذیرفت که کرامت برای غیر مسلمان وجود دارد و مرزبندی در این زمینه قائل نشد و به همین دلیل باید نسبت به برخی فتواها تجدید نظر صورت بگیرد.
گفتنی است، در بخش دیگری از این نشست به سوالات شرکت کنندگان از سوی حجت الاسلام والمسلمین سروش محلاتی درباره تفاوت های کرامت با فضیلت، پذیرش یا عدم پذیرش کرامات مسلمین برای اعطای امتیاز به آنان در دوران خلافت حضرت علی(ع)، بررسی آیات قتال درباره کفارو نیاز داشتن یا نداشتن به رفوگری فقهی،عدم پذیرش دلایل آیت الله خویی برای مرجع تقلید نشدن زنان و بررسی نابرابری در فتواها درباره جنسیت و عقب ماندگی فقاهت سنتی در مقایسه با دوران مدرن پاسخ داده شد.
وی در تبیین این مسئله با وجود تفاوت های بین مسلمانان و غیر مسلمانان که در زمینه حقوق از سوی آیت الله خویی ارائه شده است، گفت: طبق فتوای ایشان کسانی که مسلمان و در عین حال اهل کتاب نیستند هیچ حق و حقوقی ندارند که اگر ظلم و ستمی به این افراد در جامعه شود، این افراد براساس این فتوا نمی توانند دادخواهی کنند و دلیل ایشان این است که این افراد انسان نیستند و حیوانند و به همین دلیل صاحب حق شمرده نمی شوند.
این پژوهشگر فقه سیاسی با اشاره به آیه 179 سوره اعراف«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ ۖ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا ۚ أُولَٰئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ» ادامه داد: در واقع استدلال آیت الله خویی برای صاحب حق نبودن غیراهل کتاب و غیر مسلمانان و تشبیه آنان به چهارپایان از این آیه گرفته شده است و در اینجا این پرسش پیش می آید که ما با این فتواها چکار کنیم ؟ آنها را باید حفظ کرد و یا شعارهای کرامت دینی و غیر دینی را کنار گذاشت که شهروندان در جامعه اسلامی حقوق دارند که البته این دو موضوع با یکدیگر قابل جمع نیستند و نیاز است
وی با اشاره به این مطلب که اگر این نوع از فتواها پایه و اساس محکم و استواری به لحاظ منطق اجتهادی داشته باشند ما از آنها دفاع می کنیم ولی چه حجتی و دلیلی پشتوانه این فتوا است، اظهارکرد: شخص مسلمان و اهل کتاب حقوق دارند اما گروه سوم غیر مسلمانان به لحاظ فقهی بدون حق است اما در عین حال در نظام اسلامی، امنیت وآرامش و حقوق این افراد پذیرفته شده است.
حجت السلام والمسلمین سروش محلاتی درادامه با اشاره به آیه 3 سوره توبه «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِينَ اسْتَجَارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ کَلاَمَ اللَّهِ ثُمَ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ يَعْلَمُونَ« گفت: در کلام خداوند تأکید شده است که اگر یکی از مشرکان خواست کلام الهی را بشنود باید امنیت او تأمین شود بنابراین بر این اساس غیر مسلمانان و غیر اهل کتاب در جامعه اسلامی صاحب حق هستند.
وی درادامه تبیین فتوای آیت الله خویی مبنی بر اینکه غیر مسلمانان و غیر اهل کتاب از آنجا که حیوانند حقی ندارند، بیان داشت: در واقع این فتوا مستند به یک نص نیست و از طرفی سابقه پیشین در آرای فقهای قبلی ندارد چرا که در گذشته فقهای ما می پذیرفتند که اهل غیر کتاب نیز بتوانند قسم بخورند.
با آرای مصلحت اندیشی در شرایط خاص نمی توان مشکلات فقهی را حل کرد
استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم درا دامه با اشاره به مثال های دیگری درباره جایز بودن یا نبودن نگاه به عورت
وی با تأکید بر این مطلب که اگر در شرایط فعلی گره ها و مشکلاتی در جمهوری اسلامی پیش می آید بخاطر این موضوع است که نمی خواهیم به صورت جدی این مشکل را حل کنیم، بیان داشت: با آرای مصلحت اندیشی در شرایط خاص نمی توان مشکلات فقهی را حل کرد چرا که این امر به صورت مقطعی موثر است و در عین حال دوباره مشکلات پیش خواهد آمد.
حجت الاسلام والمسلمین سروش محلاتی درادامه با اشاره به دیگر فتواها از جمله جایز بودن غیبت غیر مسلمان و اینکه جنازه غیر مسلمان نباید از روی زمین برداشته شود، گفت: با این فتواها نمی توان ادعا کرد که ما معتقد به کرامت انسانی هستیم چرا که اینها با یکدیگر همسانی ندارند و باید پذیرفت که کرامت برای غیر مسلمان وجود دارد و مرزبندی در این زمینه قائل نشد و به همین دلیل باید نسبت به برخی فتواها تجدید نظر صورت بگیرد.
گفتنی است، در بخش دیگری از این نشست به سوالات شرکت کنندگان از سوی حجت الاسلام والمسلمین سروش محلاتی درباره تفاوت های کرامت با فضیلت، پذیرش یا عدم پذیرش کرامات مسلمین برای اعطای امتیاز به آنان در دوران خلافت حضرت علی(ع)، بررسی آیات قتال درباره کفارو نیاز داشتن یا نداشتن به رفوگری فقهی،عدم پذیرش دلایل آیت الله خویی برای مرجع تقلید نشدن زنان و بررسی نابرابری در فتواها درباره جنسیت و عقب ماندگی فقاهت سنتی در مقایسه با دوران مدرن پاسخ داده شد.
