جای خالی هنر جدی در شهر مشهد

تکتم حسین پور/ سرویس هنر، خبرگزاری رضوی
در یکی از کوچه‌های زیبا و پر درخت خیابان پاستور، ساختمانی دو طبقه و قدیمی قرار دارد که ۱۰ سال می‌شود پذیرای آثار هنرمندان مشهدی است. آرتین یکی از معدود گالری‌های مشهد است که با وجود مشکلات زیاد، خوشبختانه هنوز پابرجاست. در یک عصر آرام تابستانی دقایقی پای صحبت محمدرضا سهرابی مهر مدیر نگارخانه آرتین نشستم تا از شرایط امروز هنر و هنرمندان مشهدی بگوید. سهرابی که از اواخر دهه ۶۰ پیش از آنکه وارد دانشگاه شود کار هنری را با صفحه‌آرایی و طراحی جلد کتاب و پایان نامه آغاز کرده است، درباره چگونگی تاسیس این گالری می‌گوید: «آن زمان فتوشاپ و ویندوز و امکانات امروز نبود و همه کارها به صورت دستی انجام می‌شد. از طریق دوستم که شغلش تایپ و تکثیر بود و گاهی به مغازه‌اش می‌رفتم با این کار آشنا شدم و طراحی جلد و صفحه‌آرایی را آغاز کردم. بعدها وارد حوزه گرافیک شدم. عکاسی کردم و مدتی بعد هم این گالری را راه انداختم.»
عاشق شغلم هستم
 آرتین یک گالری خصوصی است که با وجود مشکلاتی که همیشه برای هنرمندان و هنردوستان مشهدی وجود دارد، خوشبختانه هنوز به کارش ادامه می‌دهد. سهرابی علت این امر را در وهله نخست عشق به حرفه‌اش می‌داند: «عاشق شغلم هستم و همین عشق تا امروز به من کمک کرده بتوانم گالری را اداره کنم و با وجود همه مشکلاتی که در این راه داشته‌ام ناامید نشدم و ادامه دادم. ما هنوز مستاجریم و در این ده سال سه بار محل گالری را تغییر داده‌ایم. اما به لطف هنردوستان مشهدی و کمک‌های اصحاب رسانه و خبرگزاری‌های مختلفی که در این سال‌ها همواره حمایتمان کرده‌اند، گالری هنوز پابرجاست. برایم فرقی نمی‌کند اینجا نمایشگاه دایر باشد یا خیر. من همیشه در محل کارم حضور دارم. کارهای عقب افتاده را انجام می‌دهم. با اساتید و دوستان هنرمند جلسات خودمانی و کاری برگزار می‌کنیم و با هم تبادل نظر داریم».

گالری آرتین تقریبا در تمام ایام سال دایر است
هفته گذشته، بزرگترین سالن گالری آرتین به نمایش آثار نقاشی گروهی نمایشگاه "کاربافو" اختصاص داده شده بود. نمایشگاه نقاشی با موضوع هویت و با حمایت صنایع خودروسازی کرمان که به صورت دوره‌ای در چهار شهر کرمان، مشهد، ساری و تهران برگزار می‌شود و به معرفی آثار هنرمندان جوان شهرهای مختلف می‌پردازد. آرتین به جز سالن اصلی، دو سالن کوچکتر هم دارد که بسته به تعداد آثار شرکت داده شده به هنرمندان واگذار می‌شود. سهرابی درباره فعالیت‌های گالری‌اش می‌گوید: «به جز ماه رمضان، ایام نوروز و شهادت ائمه در بقیه روزهای سال، نمایشگاه دایر است. از آنجا که آرتین قدیمی‌ترین گالری شهر است و سالن‌هایش استانداردهای حداقلی را داراست، معمولا اولین انتخاب هنرمندان است». از او درباره نحوه پذیرش آثار و امکاناتی که در برپایی نمایشگاه‌های مختلف در اختیار هنرمندان قرار می‌دهند سوال می‌کنم. می‌گوید: «در پذیرش آثار، کیفیت اولین شرط است. همین که آثار یک هنرمند از لحاظ کیفی تایید شود بقیه کارهای مربوط به برگزاری نمایشگاه را خودمان انجام می‌دهیم. از طراحی و پخش پوستر و کارت دعوت تا پذیرایی. در مورد بعضی مسائل هم به هنرمند مشاوره می‌دهیم. مثلا نوع و اندازه قابی که می‌خواهد انتخاب کند. این یک روال کلی نیست. ما این‌طور عمل می‌کنیم و ممکن است گالری‌های دیگر روش خاص خودشان را داشته باشند. مثلا فقط مسئولیت نمایش آثار را به عهده بگیرند و بقیه کارها را به خود هنرمند واگذار کنند. ولی ما در اینجا همه امکانات را در اختیار هنرمند قرار می‌دهیم تا برای برگزاری نمایشگاهش استرس و نگرانی نداشته باشد».
دید و بازدید هنری در قالب نمایشگاه
ساعت حدود ۵ بعد از ظهر است و نقاشی‌های نمایشگاه، هنوز هیچ بازدیدکننده‌ای ندارند. کنجکاوم که بدانم آیا گالری همیشه این‌قدر سوت و کور است؟ یا علت خلوتی امروز گرما و رخوت تابستان است؟ از مدیر گالری درباره میزان استقبال مردم و فروش تابلوها سوال می‌کنم. می‌گوید: «استقبال از نمایشگاه‌های مختلف خوب است. اما بیشتر بازدیدکنندگان از دوستان و آشنایان برگزارکننده نمایشگاه و یا شاگردان استادی هستند که نمایشگاه را برگزار کرده. در واقع، این بازدیدها نوعی دید و بازدید هنری است و هنوز تا شرایط ایده‌آل که مردم اساتید و رشته‌های مختلف هنری را بشناسند و به صورت تخصصی از نمایشگاه‌ها دیدن کنند فاصله داریم». از او در مورد میزان فروش آثار می‌پرسم. جواب می‌دهد: «تا پیش از اینکه شرایط اقتصادی، قدرت خرید مردم را کاهش دهد، فروش تابلوهایمان هم خوب بود. در بین خریداران از همه اقشار بودند. هنرمندان، مردم عادی و دانشجویان مختلف، به ویژه دانشجویان رشته پزشکی که از مشتری‌های ثابت و جدی آثار هنری بودند.»

جای خالی هنر جدی در کلان‌شهر مذهبی مشهد 
از سهرابی می‌خواهم در مورد گالری‌های فعال مشهد و به طور کلی جایگاه هنر در این کلان‌شهر مذهبی صحبت کند. او معتقد است فعالیت‌های هنری هیچ تعارضی با بُعد مذهبی شهر مشهد ندارد: «جایگاه هنر و هنرمند هنوز کاملا شناخته شده نیست. هنرمندان در این شهر مدام به دلایل بی اساس سرکوب شده‌اند و چنین رفتارهایی موجب می‌شود انگیزه‌شان را از دست بدهند. هنر در مشهد مثل بچه یتیمی است که هیچکس سرپرستی‌اش را به عهده نمی‌گیرد و به نظر می‌رسد بیشتر مایه دردسر است. گاهی به خاطر مسائل تبلیغاتی، اقدامات مقطعی برای هنرمندان انجام می‌شود. اما اصولی نیست. هنرمندان هنرهای تجسمی معمولا افرادی آرام، کم حرف و درونگرا هستند. زورشان زیاد نیست و به خاطر روحیه لطیفی که دارند زود سرخورده می‌شوند. یکی از دلایل مهاجرت هنرمندان همین است. اوایل شروع کار همه پر انرژی هستند. تلاش و مبارزه می‌کنند. اما وقتی چند بار مورد بی مهری قرار بگیری بالاخره یک روز خسته و ناامید می‌شوی. متاسفانه برخی مسئولان تصورشان این است که اگر به هنرمند زیاد بها بدهند مایه دردسر می‌شود. ما در این شهر، فردوسی بزرگ را داریم. اما چقدر به این شاعر پر آوازه پارسی بها داده‌ایم؟ چه تعدادی از زائران و جهانگردان از مقبره فردوسی بازدید می‌کنند؟ مشهدی‌ها چقدر به شاندیز و طرقبه می‌روند و چقدر به توس؟ مقایسه کنید با شیراز و مقبره حافظ و سعدی. اینکه در یک شهر مذهبی فعالیت‌های هنری باید محدود شود، نگاه نادرستی است. در همین گالری آرتین ما هر سال نمایشگاه‌هایی با محوریت امام رضا علیه‌السلام و زیارت برگزار می‌کنیم که استقبال خوبی از آن می‌شود. مهم‌ترین آن‌ها نمایشگاه عکس با عنوان امام هشتم، امام مهربانی‌هاست. گاهی نیز برای موضوعات خاص، فراخوان می‌دهیم مثلا جشنواره عکس ستایش و نیایش که چندی پیش برگزار شد و عکس‌های خوبی هم داشتیم. نمایشگاه‌های مناسبتی هم داریم مثل نمایشگاه عکس هفته دفاع مقدس».
گالری‌ها باید به سمت تخصصی شدن بروند
گفتگویمان به مسائل فرهنگی و هنری شهر که می‌رسد از سهرابی می‌خواهم به طور خاص از کم و کاستی‌ها و مشکلاتی که برای گالری‌داران در مشهد وجود دارد بیشتر بگوید: «در ۱۰ سال اخیر بیش از ۳۰ گالری از اداره ارشاد مجوز گرفته‌اند، اما بعد از مدتی به دلایل مختلف تعطیل شده‌اند. در حال حاضر، گالری‌های فعال مشهد به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد. حداکثر سه گالری فعال داریم که بخشی از نمایشگاه‌هایی که در آن‌ها برگزار می‌شود به کارهای دانش‌آموزی یا خیریه‌ها و موسسه‌های عام‌المنفعه اختصاص دارد که اتفاق هنری جدی محسوب نمی‌شود. با این وجود برای شهری مثل مشهد تعداد گالری‌ها کم است. نکته دیگر اینکه لازم است گالری‌ها به سمت تخصصی شدن بروند که همین حالا هم تقریبا این اتفاق افتاده است. در گالری آرتین ما فقط یک بار در طول این سال‌ها نمایشگاه خوش‌نویسی داشتیم و بقیه نمایشگاه‌هایمان نقاشی، عکاسی، مجسمه‌سازی و تصویرسازی بوده است».

با تحصیلات آکادمیک نمی‌توان هنرمند تربیت کرد
از مدیر گالری آرتین درباره آموزش و تربیت هنرمندان جوان سوال می‌کنم. سهرابی فرهنگ و هنر را مانند درخت گردویی می‌داند که محصول پر فایده‌ای دارد. اما باید سال‌ها برایش زحمت کشید، وقت گذاشت و مراقبت کرد تا به بار بنشیند: «تنها با تحصیلات آکادمیک نمی‌شود هنرمند تربیت کرد. آموزشگاه‌های هنری مثل آموزشگاه رانندگی نیست که فقط تکنیک یاد بدهند. می‌دانید چقدر باید بگذرد تا باز هم هنرمندانی مثل استاد محمدرضا شجریان یا عثمان محمدپرست داشته باشیم؟ برخی هنرمندان تکرار نشدنی‌اند. هنرمند باید استعداد و کاریزما داشته باشد و تلاش و پشتکار شبانه‌روزی. با این وجود اگر نگاه به مقوله فرهنگ و هنر در مشهد اصلاح شود خواهیم دید که این شهر چه ظرفیت‌های هنری بالایی دارد. کما اینکه تا کنون هنرمندان زیادی در رشته‌های مختلف در همین شهر رشد کرده و بالیده‌اند».
لزوم تقویت انجمن‌های صنفی هنرمندان
مدیر گالری آرتین یکی از راهکارهای اصلاح شرایط فرهنگی در مشهد را حمایت از بخش خصوصی و تقویت انجمن‌های صنفی هنرمندان می‌داند: «سازمان‌های مختلفی مانند صدا و سیما یا شهرداری و ارشاد آن‌طور که باید و شاید از بخش خصوصی و هنرمندان مستقل حمایت نمی‌کنند. در حالی که اتفاقا بخش خصوصی است که به حمایت نیاز دارد. در این سال‌ها که فعالیت‌های هنری انجام داده‌ام شاهد بوده‌ام که در همه دوره‌ها این بی توجهی به هنر، به ویژه هنرهای تجسمی در مشهد وجود داشته است. فرقی هم نمی‌کند چه گروهی با چه خط فکری و جهت‌گیری سیاسی در راس امور قرار بگیرند. انجمن‌های صنفی هنرمندان باید تقویت شوند تا خودشان بتوانند حقوق مادی و معنوی‌شان را پی‌گیری کنند. برای مثال، اداره ارشاد می‌تواند به جای اینکه مستقیما به مسائلی مثل صدور مجوز برای گالری‌ها یا دیگر فعالیت‌های هنرمندان وارد شود، این قبیل کارها را به انجمن‌های صنفی واگذار کند. اگر می‌خواهیم هنر واقعی در این شهر رشد کند و دیده شود، باید هنرمند را به حال خودش بگذاریم تا با فراغ بال و آرامش اثر هنری‌اش را خلق کند».

هنر سفارشی، آری یا نه؟
یکی از موضوعاتی که همواره بر سر آن، اختلاف نظرهایی بین هنرمندان وجود داشته، مقوله‌ای با عنوان هنر سفارشی است. عده‌ای معتقدند هنر سفارشی همیشه به خلق آثار مبتذل می‌انجامد و برخی خلاف این عقیده را دارند. نظر سهرابی را در رابطه با این موضوع جویا می‌شوم: «شخصا با کار سفارشی در زمینه هنر موافق نیستم. البته برگزاری جشنواره‌های موضوعی با فراخوان عمومی خیلی هم خوب و مفید است، به شرط اینکه هنرمند قبلا آثار هنری را به سلیقه و خواست خودش خلق کرده باشد و بعد وقتی فراخوان داده می‌شود از بین آثارش آن‌هایی را که متناسب با موضوع فراخوان هستند در این جشنواره‌ها شرکت دهد. معمولا آثار بزرگی که در جهان مطرح می‌شوند، آن‌هایی هستند که هنرمند در خلوتش خلق کرده، از عمق جانش برآمده و روح هنرمند در آن جاری است. درست مثل تفاوت تابلوی اصل با کپی است. برای مثال وقتی تابلوی اصلی از ونسان ونگوگ را می‌بینیم حس می‌کنیم روح دارد اما در کپی همان تابلو به هیچ وجه چنین حسی وجود ندارد». به لحظات انتهایی گفتگویمان رسیده‌ایم و متاسفانه هنوز هیچ خبری از بازدیدکنندگان نیست. سعی می‌کنم این حضور کمرنگ را به حساب گرمای بعداز ظهر تابستان بگذارم و اینکه هنوز دو ساعت تا پایان زمان نمایشگاه باقی مانده است. سعی می‌کنم خودم را دلداری بدهم اما...