به مناسبت اول خردادماه روز بزرگداشت ملاصدرا
نگاهی به سهم قرآن در آثار پیشوای سنت خردورزی و فلسفی ایران
اول خردادماه روز بزرگداشت ملاصدرا در تقویم ملی ایران ثبت شده است. به این مناسبت هر ساله مراکز حوزوی و دانشگاهی محافلی را برای پاس داشت نام و خدمات علمی این فیلسوف شهیر برگزار می کنند. شخصیتی که قریب به 400 سال است از سیطره فکر فلسفی او بر سنت خردورزی و فلسفی ایران، شیعه و جهان اسلام کم نشده است. خبرگزاری رضوی به این مناسبت مهم که امسال در ماه مبارک رمضان واقع گردیده مروری دارد به آثار و معالم قرآنی ملاصدرا. استاد محقق آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد که خود از مدرسان فلسلفه صدرایی است درباره منزلت قرآنی و تفسیری تفسیر ملاصدرا معتقد است : "ریشه حکمت اسلامی، قرآن مجید است ... انصافا ملاصدرا مفسر بزرگ قرآن است و وقتی تفسیر او را با دیگر تفاسیر مقایسه می کنیم انگار دیگر تفاسیر هیچ ارزشی ندارند. عالم طبیعت و کلام الهی ریشه اش در قرآن است که به این صورت نظریه پردازی شده است". (شانزدهمین همایش بزرگداشت حکیم ملاصدرا/تهران)
صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی متوفی 1050 ق مشهور به ملاصدار فیلسوف، عارف و مفسر بزرگ شیعی و ایرانی است. وی به ملاصدرا، صدرالحکما و صدر المتألهین معروف است. او شاگرد میرداماد و شیخ بهایی است و فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی را نیز از معروف‌ترین شاگردان او می دانند. ملاصدرا بنیانگذار مکتب فلسفی «حکمت متعالیه» به عنوان سومین مکتب مهم فلسفی در جهان اسلام است. او نظام فلسفی خود را در کتاب «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة» معروف به اسفار تبیین کرده که از مهمترین کتاب‌های وی است. پس از او سنت عقلانی شیعه تحت تأثیر آموزه‌های وی قرار گرفت و فیلسوفان شیعه متعددی از جمله ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی به شرح او پرداختند. اصالت وجود اساس مکتب فکری اوست. نظریه‌اش درباره چگونگی معاد جسمانی مناقشاتی برانگیخته است.
صدرالدین شیرازی در شیراز، اصفهان و قم زندگی کرد. او در کنار آثار متعدد فلسفی، کتاب‌هایی نیز در زمینه تفسیر قرآن و شرح اصول کافی نگاشته است.
تفسیر ملاصدرا، مجموعه‌ای است از تفسیر برخی سوره‌های قرآن به عربی. وی این تفسیرها را به صورت رساله‌های پراکنده و در مدتی حدود بیست سال نوشت.
مشهور است که ملاصدرا قصد داشت تفسیری کامل و جامع بنویسد ولی موفق نشد. وی در حدود سال ۱۰۴۰ قمری، کتاب «مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المُبْرَأَة عن الشک والریب» را نوشت تا مقدمه‌ای بر تفسیر جامع او باشد.
تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازی به نام تفسیر ملاصدرا چاپ سنگی شد. سه بار نیز این رساله‌ها در هفت مجلد به نام‌های التفسیرالکبیر و تفسیر القرآن الکریم به چاپ رسیده است. رساله‌های تفسیری تشکیل دهنده تفسیر ملا صدرا عبارتند از :
تفسیر آیة الکرسی تاریخ اتمام آن: ۱۰۳۰، در قم.
تفسیر سوره نور (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰). نسخه خطی این اثر به خط خود او موجود است
تفسیر سوره طارق (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰). نسخه خطی این اثر در کاشان در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا موجود است. این تفسیر به طور جداگانه در تهران چاپ سنگی شده است.
تفسیر سوره اعلی، شامل «هفت تسبیح» (هفت بخش)، که ملاصدرا در آن از تفسیر فخر رازی مطالب بسیاری نقل کرده است. این اثر در ۱۳۰۵ در پایان کتاب کشف الفوائد علامه حلّی چاپ سنگی شد.
تفسیر سوره زلزال، که در آن به حرکت ذاتی و جوهری زمین اشاره کرده است.
تفسیر سوره یس تاریخ نگارش: ۱۰۳۰ .
تفسیر سوره واقعه، که در آن از حشر و معاد و معرفت بندگان در آخرت و مراتب آنان در سعادت و شقاوت سخن گفته است. این اثر در ۱۳۲۲ چاپ سنگی شد.
تفسیر سوره حدید، که در بخشهای متعددی از آن با عنوان «مکاشفه »، نکاتی حِکْمی و عرفانی درباره آیات قرآن آمده است.
تفسیر سوره جمعه، که همچون تفسیر سوره واقعة مطالب عرفانی و ذوقی بیشتری، نسبت به دیگر آثار او دارد. نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کاشان در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا موجود است.
تفسیر سوره سجده
تفسیر سوره فاته
تفسیر سوره بقره تا آیه ۶۶. نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است. این اثر همراه با آیة الکرسی و سوره فاتحه در ۱۳۰۲ چاپ سنگی شد.
برخی از سوره‌های مجموعه تفسیری ملاصدرا به فارسی ترجمه شده است، از جمله تفسیر سوره‌های واقعة و جمعة و طارق، اعلی و زلزال و نور را محمد خواجوی در چهار مجلد چاپ کرده است.
به ملاصدرا چند رساله در تفسیر سوره‌های ضُحی، طلاق و کافرون نسبت داده‌اند.
دیگر آثار ملاصدرا در تفسیر بترتیب عبارت اند از مفاتیح الغیب، که پس از رساله‌های تفسیری، سیزدهمین اثر ملاصدرا در تفسیر قرآن است. وی در این کتاب به شرح اصول و مبانی تفسیر خود پرداخته و کوشیده است که از تفسیر قرآن به منزله کلیدی برای پاسخگویی به مسائل هستی بهره گیرد. وی در این اثر مباحث فلسفی و عرفانی را همراه با برخی آرا و تعبیرات بزرگانی چون غزالی و فخررازی و ابن عربی آورده است. نسخه خطی این کتاب، به قلم علم الهدی، فرزند فیض و نواده دختری ملاصدرا، که از روی متن دست نویس ملاصدرا کتابت شده، در قم و نجف موجود است. این کتاب در ۱۳۶۳ش، به تصحیح محمد خواجوی و همراه با تعلیقات ملاعلی نوری، در تهران چاپ شد. ترجمه این کتاب در همان سال، با مقدمه مفصّل علی عابدی شاهرودی، به چاپ رسید.
متشابه القرآن، که رساله‌ای کوچک در شش فصل درباره معنای متشابه است. نسخه خطی این رساله در تهران در مجموعه سید محمد مشکاة و در کتابخانه سید نصراللّه تقوی اخوی موجود است. این اثر در مجموعه‌ای با عنوان رسائل فلسفی، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، انتشار یافته است.
اسرارالآیات و انوارالبینات، که منتخبی از آیات قرآن است و سه طرف(فصل)، درباره علم ربوبی و افعال خدای تعالی و معاد، دارد که در ضمن آنها لطایف حکمی و عرفانی را با قرآن تطبیق داده و حدود ۱۲۰۰ بار به آیات قرآن استشهاد کرده است. نسخه خطی این کتاب به قلم مؤلف در کتابخانه عبدالحسین تهرانی در کربلا موجود است. این اثر بارها چاپ شده است، از جمله در ۱۳۱۹ در تهران با تعلیقات آخوند ملاعلی نوری. محمد خواجوی این کتاب را ترجمه و چاپ کرده است.
روش تفسیری صدرالمتالهین
ملاصدرا، رسایل تفسیری خود را در فواصل زمانی گوناگون نوشته است ازاین رو در شیوه کار او اختلافاتی وجود دارد. برخی از آنها مختصرترند و او در آنها از شیوه مفسران چندان دور نشده است. مثلا در تفسیر سوره بقره به تبعیت از مجمع البیان بخش ادبی را از بقیه مطالب که آنها را "معنی" نامیده جدا کرده است. برخی دیگر از تفاسیر او مفصّل و به شیوه تفاسیر ذوقی عرفانی‌اند بخصوص رساله هایی که در اواخر عمرش نوشته است.
ملاصدرا عالم را سه گونه (دنیا، آخرت و عالم الاهیت) می‌دانسته و عقیده داشته است الفاظ قرآن نیز گاهی بر پدیدارهای آشکار و محسوس (دنیا)، گاهی بر سرّ (حقیقت و باطن آخرت) و گاهی بر سرِّ سرّ (باطنِ باطن یا عالم الاهیت) دلالت دارند. به همین علت، او از کسانی که تفسیر قرآن را فقط محدود به بحثهای لغوی و ادبی و قرائت و نقلِ روایت می‌دانند انتقاد کرده و آنان را "اهل القول والعبارة" خوانده است.
ملاصدرا در تفسیر ابتدا به سراغ تفاسیر و عقاید پیروان هریک از فرقه‌ها، حتی آنهایی که با مذاق او سازگار نبوده‌اند رفته و به این ترتیب به شیوه اغلب مفسران به بحثهای صرفی و نحوی و بلاغی و روایی و اختلاف قرائت و اقوال صحابه و تابعین پرداخته و‌گاه آنها را نقد کرده است. وی در این موارد از تفاسیر مشهور مانند تفسیر نیشابوری، بیضاوی، ثعالبی، علی بن ابراهیم قمی و خصوصاً کشاف زمخشری و مجمع البیان بهره گرفته است
ملاصدرا در موارد بسیار برای تفسیر آیات، از دیگر آیات استفاده کرده مثلاً در تفسیر سوره حمد که مجموعاً هفت آیه دارد، بیش از صد بار به آیات دیگر استناد کرده است.
در مرحله دوم تفسیر قرآن، ملاصدرا مطالبی از خود یا کسانی که آنها را "اهل الکشف و الاشاره" یا "اهل اللّه" نامیده آورده است. این مطالب مشتمل بر لطایف عرفانی و حکمی‌اند. در این مرحله او از سخنان خواجه عبداللّه انصاری، بایزید بسطامی، جُنَید بغدادی، سهل تُستَری و خصوصاً از غزالی، ابن عربی و شارحان آثار ابن عربی، مانند صدرالدین قونیوی و قیصری، استفاده کرده و آرای آنان را با لحنی ستایش آمیز نقل کرده و از اشعار عرفانی مولوی و عطار و سنایی، که آنها را از حکیمان شمرده، نیز بهره گرفته است. ملاصدرا برخی اشعار فارسی خود را نیز در ضمن تفاسیرش آورده است.
فیلسوفان پیشین و آیه‌های قرآن
ملاصدرا به آرا و آثار فیلسوفان اسلامی و پیش از اسلام توجه کرده و آنان را ستوده است. وی از رساله نیروزیه ابوعلی سینا ـ که او را استاد فیلسوفان مسلمان خوانده ـ مطالب فراوانی در تفسیر حروف مقطعه نقل کرده و از کتاب اثولوجیا ـ منسوب به ارسطو ـ مطالبی درباره نشئه‌های سه‌گاه انسان نقل نموده و آن را با قرآن تطبیق داده است. ملاصدرا ارسطو را نیز ستوده چندانکه از پیامبر(ص) نقل کرده که در حق او فرموده‌اند که او پیامبری از پیامبران بود و قوم وی قدرش را نشناختند. وی آیه ۱۲۲ سوره انعام را با نظریه فُرفوریوس ـ که او را پیشوای مشائیان و بزرگترین شاگرد ارسطو معرفی کرده ـ تطبیق داده است. به نظر ملاصدرا حکیمان یونانی پیش از افلاطون مصداق آیه «... رِجالٌ صَدَقوُا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیه...» بوده اند و با روانهای پاک و دلهای طاهر به معراج رفتند. او حکیمان را اهل بیت حکمت دانسته ـ همانگونه که امامان، اهل بیت نبوت و ولایت‌اند ـ و بر ایشان درود فرستاده است.
صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی متوفی 1050 ق مشهور به ملاصدار فیلسوف، عارف و مفسر بزرگ شیعی و ایرانی است. وی به ملاصدرا، صدرالحکما و صدر المتألهین معروف است. او شاگرد میرداماد و شیخ بهایی است و فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی را نیز از معروف‌ترین شاگردان او می دانند. ملاصدرا بنیانگذار مکتب فلسفی «حکمت متعالیه» به عنوان سومین مکتب مهم فلسفی در جهان اسلام است. او نظام فلسفی خود را در کتاب «الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة» معروف به اسفار تبیین کرده که از مهمترین کتاب‌های وی است. پس از او سنت عقلانی شیعه تحت تأثیر آموزه‌های وی قرار گرفت و فیلسوفان شیعه متعددی از جمله ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی به شرح او پرداختند. اصالت وجود اساس مکتب فکری اوست. نظریه‌اش درباره چگونگی معاد جسمانی مناقشاتی برانگیخته است.
صدرالدین شیرازی در شیراز، اصفهان و قم زندگی کرد. او در کنار آثار متعدد فلسفی، کتاب‌هایی نیز در زمینه تفسیر قرآن و شرح اصول کافی نگاشته است.
تفسیر ملاصدرا، مجموعه‌ای است از تفسیر برخی سوره‌های قرآن به عربی. وی این تفسیرها را به صورت رساله‌های پراکنده و در مدتی حدود بیست سال نوشت.
مشهور است که ملاصدرا قصد داشت تفسیری کامل و جامع بنویسد ولی موفق نشد. وی در حدود سال ۱۰۴۰ قمری، کتاب «مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المُبْرَأَة عن الشک والریب» را نوشت تا مقدمه‌ای بر تفسیر جامع او باشد.
تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازی به نام تفسیر ملاصدرا چاپ سنگی شد. سه بار نیز این رساله‌ها در هفت مجلد به نام‌های التفسیرالکبیر و تفسیر القرآن الکریم به چاپ رسیده است. رساله‌های تفسیری تشکیل دهنده تفسیر ملا صدرا عبارتند از :
تفسیر آیة الکرسی تاریخ اتمام آن: ۱۰۳۰، در قم.
تفسیر سوره نور (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰). نسخه خطی این اثر به خط خود او موجود است
تفسیر سوره طارق (تاریخ نگارش: ۱۰۳۰). نسخه خطی این اثر در کاشان در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا موجود است. این تفسیر به طور جداگانه در تهران چاپ سنگی شده است.
تفسیر سوره اعلی، شامل «هفت تسبیح» (هفت بخش)، که ملاصدرا در آن از تفسیر فخر رازی مطالب بسیاری نقل کرده است. این اثر در ۱۳۰۵ در پایان کتاب کشف الفوائد علامه حلّی چاپ سنگی شد.
تفسیر سوره زلزال، که در آن به حرکت ذاتی و جوهری زمین اشاره کرده است.
تفسیر سوره یس تاریخ نگارش: ۱۰۳۰ .
تفسیر سوره واقعه، که در آن از حشر و معاد و معرفت بندگان در آخرت و مراتب آنان در سعادت و شقاوت سخن گفته است. این اثر در ۱۳۲۲ چاپ سنگی شد.
تفسیر سوره حدید، که در بخشهای متعددی از آن با عنوان «مکاشفه »، نکاتی حِکْمی و عرفانی درباره آیات قرآن آمده است.
تفسیر سوره جمعه، که همچون تفسیر سوره واقعة مطالب عرفانی و ذوقی بیشتری، نسبت به دیگر آثار او دارد. نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کاشان در کتابخانه یکی از نوادگان دختری ملاصدرا موجود است.
تفسیر سوره سجده
تفسیر سوره فاته
تفسیر سوره بقره تا آیه ۶۶. نسخه خطی این اثر به خط مؤلف در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است. این اثر همراه با آیة الکرسی و سوره فاتحه در ۱۳۰۲ چاپ سنگی شد.
برخی از سوره‌های مجموعه تفسیری ملاصدرا به فارسی ترجمه شده است، از جمله تفسیر سوره‌های واقعة و جمعة و طارق، اعلی و زلزال و نور را محمد خواجوی در چهار مجلد چاپ کرده است.
به ملاصدرا چند رساله در تفسیر سوره‌های ضُحی، طلاق و کافرون نسبت داده‌اند.
دیگر آثار ملاصدرا در تفسیر بترتیب عبارت اند از مفاتیح الغیب، که پس از رساله‌های تفسیری، سیزدهمین اثر ملاصدرا در تفسیر قرآن است. وی در این کتاب به شرح اصول و مبانی تفسیر خود پرداخته و کوشیده است که از تفسیر قرآن به منزله کلیدی برای پاسخگویی به مسائل هستی بهره گیرد. وی در این اثر مباحث فلسفی و عرفانی را همراه با برخی آرا و تعبیرات بزرگانی چون غزالی و فخررازی و ابن عربی آورده است. نسخه خطی این کتاب، به قلم علم الهدی، فرزند فیض و نواده دختری ملاصدرا، که از روی متن دست نویس ملاصدرا کتابت شده، در قم و نجف موجود است. این کتاب در ۱۳۶۳ش، به تصحیح محمد خواجوی و همراه با تعلیقات ملاعلی نوری، در تهران چاپ شد. ترجمه این کتاب در همان سال، با مقدمه مفصّل علی عابدی شاهرودی، به چاپ رسید.
متشابه القرآن، که رساله‌ای کوچک در شش فصل درباره معنای متشابه است. نسخه خطی این رساله در تهران در مجموعه سید محمد مشکاة و در کتابخانه سید نصراللّه تقوی اخوی موجود است. این اثر در مجموعه‌ای با عنوان رسائل فلسفی، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، انتشار یافته است.
اسرارالآیات و انوارالبینات، که منتخبی از آیات قرآن است و سه طرف(فصل)، درباره علم ربوبی و افعال خدای تعالی و معاد، دارد که در ضمن آنها لطایف حکمی و عرفانی را با قرآن تطبیق داده و حدود ۱۲۰۰ بار به آیات قرآن استشهاد کرده است. نسخه خطی این کتاب به قلم مؤلف در کتابخانه عبدالحسین تهرانی در کربلا موجود است. این اثر بارها چاپ شده است، از جمله در ۱۳۱۹ در تهران با تعلیقات آخوند ملاعلی نوری. محمد خواجوی این کتاب را ترجمه و چاپ کرده است.
روش تفسیری صدرالمتالهین
ملاصدرا، رسایل تفسیری خود را در فواصل زمانی گوناگون نوشته است ازاین رو در شیوه کار او اختلافاتی وجود دارد. برخی از آنها مختصرترند و او در آنها از شیوه مفسران چندان دور نشده است. مثلا در تفسیر سوره بقره به تبعیت از مجمع البیان بخش ادبی را از بقیه مطالب که آنها را "معنی" نامیده جدا کرده است. برخی دیگر از تفاسیر او مفصّل و به شیوه تفاسیر ذوقی عرفانی‌اند بخصوص رساله هایی که در اواخر عمرش نوشته است.
ملاصدرا عالم را سه گونه (دنیا، آخرت و عالم الاهیت) می‌دانسته و عقیده داشته است الفاظ قرآن نیز گاهی بر پدیدارهای آشکار و محسوس (دنیا)، گاهی بر سرّ (حقیقت و باطن آخرت) و گاهی بر سرِّ سرّ (باطنِ باطن یا عالم الاهیت) دلالت دارند. به همین علت، او از کسانی که تفسیر قرآن را فقط محدود به بحثهای لغوی و ادبی و قرائت و نقلِ روایت می‌دانند انتقاد کرده و آنان را "اهل القول والعبارة" خوانده است.
ملاصدرا در تفسیر ابتدا به سراغ تفاسیر و عقاید پیروان هریک از فرقه‌ها، حتی آنهایی که با مذاق او سازگار نبوده‌اند رفته و به این ترتیب به شیوه اغلب مفسران به بحثهای صرفی و نحوی و بلاغی و روایی و اختلاف قرائت و اقوال صحابه و تابعین پرداخته و‌گاه آنها را نقد کرده است. وی در این موارد از تفاسیر مشهور مانند تفسیر نیشابوری، بیضاوی، ثعالبی، علی بن ابراهیم قمی و خصوصاً کشاف زمخشری و مجمع البیان بهره گرفته است
ملاصدرا در موارد بسیار برای تفسیر آیات، از دیگر آیات استفاده کرده مثلاً در تفسیر سوره حمد که مجموعاً هفت آیه دارد، بیش از صد بار به آیات دیگر استناد کرده است.
در مرحله دوم تفسیر قرآن، ملاصدرا مطالبی از خود یا کسانی که آنها را "اهل الکشف و الاشاره" یا "اهل اللّه" نامیده آورده است. این مطالب مشتمل بر لطایف عرفانی و حکمی‌اند. در این مرحله او از سخنان خواجه عبداللّه انصاری، بایزید بسطامی، جُنَید بغدادی، سهل تُستَری و خصوصاً از غزالی، ابن عربی و شارحان آثار ابن عربی، مانند صدرالدین قونیوی و قیصری، استفاده کرده و آرای آنان را با لحنی ستایش آمیز نقل کرده و از اشعار عرفانی مولوی و عطار و سنایی، که آنها را از حکیمان شمرده، نیز بهره گرفته است. ملاصدرا برخی اشعار فارسی خود را نیز در ضمن تفاسیرش آورده است.
فیلسوفان پیشین و آیه‌های قرآن
ملاصدرا به آرا و آثار فیلسوفان اسلامی و پیش از اسلام توجه کرده و آنان را ستوده است. وی از رساله نیروزیه ابوعلی سینا ـ که او را استاد فیلسوفان مسلمان خوانده ـ مطالب فراوانی در تفسیر حروف مقطعه نقل کرده و از کتاب اثولوجیا ـ منسوب به ارسطو ـ مطالبی درباره نشئه‌های سه‌گاه انسان نقل نموده و آن را با قرآن تطبیق داده است. ملاصدرا ارسطو را نیز ستوده چندانکه از پیامبر(ص) نقل کرده که در حق او فرموده‌اند که او پیامبری از پیامبران بود و قوم وی قدرش را نشناختند. وی آیه ۱۲۲ سوره انعام را با نظریه فُرفوریوس ـ که او را پیشوای مشائیان و بزرگترین شاگرد ارسطو معرفی کرده ـ تطبیق داده است. به نظر ملاصدرا حکیمان یونانی پیش از افلاطون مصداق آیه «... رِجالٌ صَدَقوُا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیه...» بوده اند و با روانهای پاک و دلهای طاهر به معراج رفتند. او حکیمان را اهل بیت حکمت دانسته ـ همانگونه که امامان، اهل بیت نبوت و ولایت‌اند ـ و بر ایشان درود فرستاده است.
