به مناسبت روز درختکاری؛
محیط زیست طبیعی در روایات امام‌رضا (علیه‌السلام)
سرویس فرهنگ/ به گزارش خبرگزاری رضوی، دکتر اشرفی در مقدمه مقاله خود می‌نویسد: محیط زیست شامل همه یا بخشی از عناصر تشکیل دهنده محیط طبیعی اعم از آب، هوا، خاک، چه در سطح و چه در عمق، در حالت طبیعی یا محیط انسان، ساخته می‌شود. وی معتقد است یک ارتباط دو طرفه بین انسان و محیط زیست برقرار است و با توجه به این که محیط زیست در یک طرف و انسان در طرف دیگر این رابطه تعریف می‌شود شایسته است نسبت این رابطه با روابط دیگر انسان نیز مشخص شود تا جایگاه محیط زیست به صورت کل‌نگر ترسیم شود.
اشرفی معتقد است همه روابط باید ختم به خدا شود. انسان نیز باید با استفاده از روابط دیگر، خداگونه شود تا به هدف غایی‌اش برسد. طبیعت و محیط زیست یکی از مظاهر و نشانه‌های خداوند بری تذکر، عبرت و استفاده بهینه انسان است.
نگاه اسلام به طبیعت، نگاهی هدایت‌گر و اینکه نعمتی الهی می‌باشد و برای ایجاد جامعه‌ای سالم لازم است، چرا که نیاز هر انسان سالمی استفاده از محیط سالم است و همه نسل‌ها باید از این موهبت برخوردار شوند و این مساله، مساله‌ای تجملاتی و درجه دو نیست، بلکه لازمه پیشرفت جامعه ما احیاء طبیعت تخریب شده هر اقلیم است.
به طور قطع یکی از اموری که زمینه ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است داشتن محیطی سالم و امن است که انسان بتواند در پناه آن به تربیت جسم و جان خویس بپردازد و اصولا یکی از وظایف مهم بشر که حفظ جان است جز با زیستن در محیطی سالم و زیبا امکان پذیر نیست.
اشرف در ادمه می‌نویسد: در اسلام جامع‌ترین دیدگاه و صحیح‌ترین شیوه تعامل با طبیعت محیط زیست بیان شده است. نگاه اسلام به طبیعت و محیط –اعم از جاندار و بی جان- عاطفی، اخلاقی، معنوی و هدایت گرانه است و برخورداری از موهبت طبیعی نیز بر پایه اصولی متین، عادلانه، حکیمانه، متوازن و سازنده استوار شده است.
وی سپس از سخنان رهبر معظم انقلاب یاری جسته که می‌فرمایند: مساله محیط زیست یا حفظ منابع طبیعی، مساله‌ای تجملاتی و درجه دو نیست؛ یک مساله حیاتی است.
او محیط زیست را به سه قسمت الف) محیط زیست طبیعی، ب) محیط زیست مصنوعی، ج) محیط زیست اجتماعی تقسیم کرده و اشاره می‌کند که در مقاله خود تنها به مورد اول از منظر امام رضا(علیه السلام) اکتفا خواهد کرد.
نویسنده در بخش دیگر مقاله خود به وظایف انسان در برابر محیط زیست طبیعی می‌پردازد که عبارت‌اند از: الف) استفاده بهینه ب)عدم اسراف ج)عدم استفاده انحصاری و اولویت به نیازمند د) رعایت بهداشت محیط زیست.
نویسنده در بخش سوم از مقاله به مبحث عناصر طبیعی از دیدگاه امام رضا پرداخته.
اولین عنصر آب است. آب منشا حیات است. امام رضا(ع) در خصوص آب تعبیر بسیار زیبای طعم حیات را استفاده نمودند: «از امام رضا درباره طعم آب و نان سوال شد. پس ایشان فرمودند: طعم آب، طعم حیات است و طعم نان، طعم معیشت است.
عنصر بعدی هوا است. امام رضا(ع) فصل بهار را به عنوان روح زمان معرفی می‌نماید و سبب آن هوای لطیف در شب و روز بهار است.
خاک عنصر دیگری است که نویسنده در مورد آن می‌نویسد: امام رضا(ع) ضمن توجه به خاک، تاکید فراوان بر خاک مقدس کربلا دارد. ایشان خواصی را برای خاک مقدس ذکر می‌کند. امام رضا(ع) خاک و تربت حسین(ع) را موجب امنیت می‌داند.
به اعتقاد نویسنده در روایات امام رضا(ع) توجه به گیاهان خاصه توجه و تذکر به خواص گیاهان مشهود است.
در بخش چهارم مقاله دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی به بحث اخلاق محیط زیست می‌پردازد و می‌نویسد: اخلاق زیست محیطی در وسیع‌ترین معنای خود عبارت است از مطالعه روابط ما با هر چیزی که بتواند بخشی از محیط زیست یک فاعل اخلاقی باشد. روایات امام رضا(ع) در باب حیوانات از جمله رعایت حقوق حیوانات در تغذیه انسان توجه به حفظ و نگهداری حیوانات و... قابل ملاحظه می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از:
الف) رعایت اخلاق در مورد جسم حیوان و حدود بهره‌وری از آن
ب) حفظ جان حیوانات
سلیمان بن جعفر می‌گوید: در باغی حضور امام رضا بودم، ناگهان گنجشکی آمد و رو به روی حضرت به سر و صدا پرداخت و اظهار نگرانی کرد، امام به من فرمود: ای سلیمان میدانی این گنجشک چه می‌گوید. گفتم: نه. امام فرمود: می‌گوید ماری آمده می‌خواهد جوجه‌های مرا بخورد، برخیز و عصا را بگیر و به خانه‌ای که لانه گنجشک در آن است برو و آن را بکُش. سلیمان می‌گوید: من برخاستم و با عصا به آن خانه رفتم. دیدم ماری در خانه است، با عصایم او را کشتم.
ج) گرامی بودن حیوان
چنانچه امام رضا(ع) در مورد گوسفند می‌فرماید: اگر دامی گرامی‌تر از گوسفند بود، خداوند عز و جل آن دام را خدای اسماعیل ذبیح می‌کرد.
د) توجه به تغذیه و حق غذائی حیوانات
امام رضا(ع) در مورد غذا خوردن در منزل و در بیرون منزل می‌فرماید: هر کس در داخل منزل غذا تناول کند و پاره‌ای از دست او فر ریزد باید بردارد و تناول کند و هر کس در صحرا و خار ج از منزل غذا تناول و پاره‌ای از دست او فرو ریزد باید برای پرندگان و درندگان وا نهد.
این استاد دانشگاه در بخش پایانی مقاله پیشنهاداتی را ارائه می‌کند:
الف) عدالت جوی و اقلیمی یا عدالت زیست محیطی با نگاه شیعه تبیین و ترویج شود.
ب) شیعیان بیش از پیش در زمینه اخلاق زیست محیطی فعال شوند. البته با محوریت مساجد، خاصه در کاهش مصرف، بازیافت مواد و تنزیل آلودگی.
ج) مجتهدان به آگاهی بخشی جمعی درباره کلیات زیست محیطی مانند گرمایش زمین و تغییرات جوی، رازهای آب و خاک و تبیین زیست محیطی وضو، غسل و تیمم بپردازند
د) ضمن برنامه ریزی برای تربیت مجتهدین متجزی در محیط زیست، آموزش‌های زیست محیطی اسلامی در قالب دوره‌های کوتاه مدت و یا ضمن خدمت برای موم طراحی شود.
اشرفی معتقد است همه روابط باید ختم به خدا شود. انسان نیز باید با استفاده از روابط دیگر، خداگونه شود تا به هدف غایی‌اش برسد. طبیعت و محیط زیست یکی از مظاهر و نشانه‌های خداوند بری تذکر، عبرت و استفاده بهینه انسان است.
نگاه اسلام به طبیعت، نگاهی هدایت‌گر و اینکه نعمتی الهی می‌باشد و برای ایجاد جامعه‌ای سالم لازم است، چرا که نیاز هر انسان سالمی استفاده از محیط سالم است و همه نسل‌ها باید از این موهبت برخوردار شوند و این مساله، مساله‌ای تجملاتی و درجه دو نیست، بلکه لازمه پیشرفت جامعه ما احیاء طبیعت تخریب شده هر اقلیم است.
به طور قطع یکی از اموری که زمینه ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است داشتن محیطی سالم و امن است که انسان بتواند در پناه آن به تربیت جسم و جان خویس بپردازد و اصولا یکی از وظایف
اشرف در ادمه می‌نویسد: در اسلام جامع‌ترین دیدگاه و صحیح‌ترین شیوه تعامل با طبیعت محیط زیست بیان شده است. نگاه اسلام به طبیعت و محیط –اعم از جاندار و بی جان- عاطفی، اخلاقی، معنوی و هدایت گرانه است و برخورداری از موهبت طبیعی نیز بر پایه اصولی متین، عادلانه، حکیمانه، متوازن و سازنده استوار شده است.
وی سپس از سخنان رهبر معظم انقلاب یاری جسته که می‌فرمایند: مساله محیط زیست یا حفظ منابع طبیعی، مساله‌ای تجملاتی و درجه دو نیست؛ یک مساله حیاتی است.
او محیط زیست را به سه قسمت الف) محیط زیست طبیعی، ب) محیط زیست مصنوعی، ج) محیط زیست اجتماعی تقسیم کرده و اشاره می‌کند که در مقاله خود تنها به مورد اول از منظر امام رضا(علیه السلام) اکتفا خواهد کرد.
نویسنده در بخش دیگر مقاله خود به وظایف انسان در برابر محیط زیست طبیعی می‌پردازد که عبارت‌اند از: الف) استفاده بهینه ب)عدم اسراف ج)عدم استفاده انحصاری و اولویت به نیازمند د) رعایت بهداشت محیط زیست.
نویسنده در بخش سوم از مقاله به مبحث عناصر طبیعی از دیدگاه امام رضا پرداخته.
اولین عنصر آب است. آب منشا حیات است. امام رضا(ع) در خصوص آب تعبیر بسیار زیبای طعم حیات را استفاده نمودند: «از امام رضا درباره طعم آب و نان سوال شد. پس ایشان فرمودند: طعم آب، طعم حیات
عنصر بعدی هوا است. امام رضا(ع) فصل بهار را به عنوان روح زمان معرفی می‌نماید و سبب آن هوای لطیف در شب و روز بهار است.
خاک عنصر دیگری است که نویسنده در مورد آن می‌نویسد: امام رضا(ع) ضمن توجه به خاک، تاکید فراوان بر خاک مقدس کربلا دارد. ایشان خواصی را برای خاک مقدس ذکر می‌کند. امام رضا(ع) خاک و تربت حسین(ع) را موجب امنیت می‌داند.
به اعتقاد نویسنده در روایات امام رضا(ع) توجه به گیاهان خاصه توجه و تذکر به خواص گیاهان مشهود است.
در بخش چهارم مقاله دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی به بحث اخلاق محیط زیست می‌پردازد و می‌نویسد: اخلاق زیست محیطی در وسیع‌ترین معنای خود عبارت است از مطالعه روابط ما با هر چیزی که بتواند بخشی از محیط زیست یک فاعل اخلاقی باشد. روایات امام رضا(ع) در باب حیوانات از جمله رعایت حقوق حیوانات در تغذیه انسان توجه به حفظ و نگهداری حیوانات و... قابل ملاحظه می‌باشد که برخی از آنها عبارتند از:
الف) رعایت اخلاق در مورد جسم حیوان و حدود بهره‌وری از آن
ب) حفظ جان حیوانات
سلیمان بن جعفر می‌گوید: در باغی حضور امام رضا بودم، ناگهان گنجشکی آمد و رو به روی حضرت به سر و صدا پرداخت و اظهار نگرانی کرد، امام به من فرمود: ای سلیمان میدانی این گنجشک چه می‌گوید. گفتم: نه. امام فرمود: می‌گوید ماری آمده می‌خواهد جوجه‌های مرا بخورد، برخیز
ج) گرامی بودن حیوان
چنانچه امام رضا(ع) در مورد گوسفند می‌فرماید: اگر دامی گرامی‌تر از گوسفند بود، خداوند عز و جل آن دام را خدای اسماعیل ذبیح می‌کرد.
د) توجه به تغذیه و حق غذائی حیوانات
امام رضا(ع) در مورد غذا خوردن در منزل و در بیرون منزل می‌فرماید: هر کس در داخل منزل غذا تناول کند و پاره‌ای از دست او فر ریزد باید بردارد و تناول کند و هر کس در صحرا و خار ج از منزل غذا تناول و پاره‌ای از دست او فرو ریزد باید برای پرندگان و درندگان وا نهد.
این استاد دانشگاه در بخش پایانی مقاله پیشنهاداتی را ارائه می‌کند:
الف) عدالت جوی و اقلیمی یا عدالت زیست محیطی با نگاه شیعه تبیین و ترویج شود.
ب) شیعیان بیش از پیش در زمینه اخلاق زیست محیطی فعال شوند. البته با محوریت مساجد، خاصه در کاهش مصرف، بازیافت مواد و تنزیل آلودگی.
ج) مجتهدان به آگاهی بخشی جمعی درباره کلیات زیست محیطی مانند گرمایش زمین و تغییرات جوی، رازهای آب و خاک و تبیین زیست محیطی وضو، غسل و تیمم بپردازند
د) ضمن برنامه ریزی برای تربیت مجتهدین متجزی در محیط زیست، آموزش‌های زیست محیطی اسلامی در قالب دوره‌های کوتاه مدت و یا ضمن خدمت برای موم طراحی شود.
