امید آرمان نیست بلکه یک هدف عینی کاملا مشخص است

 سحر محرابی٬ سرویس فرهنگ٬ جامعه و زیارت/ در هفته ای که گذشت همایش امید اجتماعی در دانشگاه علامه طباطبایی با حضور اندیشمندان و اساتید دانشگاه برگزار شد.

نوبهار سخنان خود را با بررسی مفهوم رابطه مفهوم مردم سالاری و امید آغاز کرد و گفت: در باره این که آیا دموکراسی و ارزش ­های مرکزی آن با امید ارتباط دارد یا نه؛ اختلاف نظر وجود دارد. از چشم اندازی، شعارهای محوری در مردم­ سالاری مانند: آزادی، برابری و برادری به خودی خود ارتباط مستقیمی با امید ندارند؛ به همین ترتیب مفاهیمی مانند حداکثر خوشبختی برای حداکثر مردم که در یک دیدگاه سودانگار از مردم­ سالاری با اهمیت است به ظاهر ارتباطی با مسأله امید ندارد. ایده اخلاقی حاکمیت قانون که در دموکراسی بااهمیت است نیز به ظاهر با امید ارتباط ندارد.

وی افزود: اما در دیدگاه مردم­سالاری این ارزش ­ها همچون اموری دست ­یافتنی است. آنها صرفا احتمالات یا آرمان هایی اتوپیایی نیستند؛ بلکه امور ممکنی هستند که باید برای دست یافتن به آنها کوشید. بدین ­سان امید با مردم­ سالاری ارتباط پیدا می ­کند. به همین ترتیب درک این واقعیت که دموکراسی بدون مشارکت عمومی شکلی از الیگارشی است امید را به سیاست ­های مردمی پیوند می ­زند. با توجه به این­ که توسعه اجتماعی از جمله رسیدن به درکی عمیق ­تر از حق ­ها، دسترسی وسیع­ تر به دانش و شرکت هر چه بیشتر در قلمرو عمومی بهترین راه برای دستیابی به برابری و کاهش یا محو فقر است سیاست ­های مربوط به امید برای نظریه و اقدام مردم ­سالارانه ضروری و بااهمیت می ­شود.

وی همچنین بر اهمیت یک نظام مردم سالار در امیدواری جامعه تاکید کرد و وجه تلاقی این دو مفهوم را چنین دانست: از آنجایی که اندیشه مردم سالاری می تواند دستیابی به یکسری از فرصت ها را تجهیز و تقویت کند، بین مردم سالاری و امید ارتباط برقرار می شود. همچنین برابری، آزادی، احقاق حقوق قانونی گوهرهای ذاتی دموکراسی و مردم سالاری است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: هنگامی که در یک جامعه انتخابات سالم برگزار می شود، درواقع به مثابه این است که کانونی برای نشاط و فرصتی برای ظهور امید شکل گرفته است. هرچند که با وجود مشکلات همچنان فضای انتخابات نشاط آور است اما مدت آن بسیار کوتاه است و این در حالی است که برخی کشورها ۲ سال در تب انتخابات می سوزند و فضای جامعه را به خود درگیر می کنند که این امر مشارکت مردم را به دنبال دارد.  

وی بااشاره به عدم وجود مناظرات مدنی در زمان انتخابات ها گفت:یکی از مسائلی که به ناامیدی اجتماعی در زمان انتخابات آسیب می زند این است که در این دوران، مناظرات مدنی شکل نمی گیرد.

وی در ادامه با انتقاد از نحوه تلاش صدا و سیما برای ایجاد شور انتخاباتی گفت: هر چند که صدا و سیما برای برپایی گفت و گوها و نامزدهای انتخاباتی برنامه هایی دارد اما انتخاب چند سوال و بیرون آوردن سوالات از گلدان آن هم سوالاتی که معلوم نیست چگونه انتخاب می شوند، نمی تواند تاثیر مطلوب داشته باشد. کار مناظره باید بر عهده خبرگان و صاحبنظران باشد نه اینکه کارمندی از صدا و سیما عهده دار برگزاری مناظره شود.

وی در ادامه با اشاره به نقش نهاد های انتخاباتی و مردم سالاری در افزایش امید اجتماعی گفت: افزایش نهادهای انتخاباتی می تواند امید اجتماعی را افزایش دهد همچنین قوانین و رویه های مشارکت مردم باید تسهیل شود تا امید به تغییر و اصلاح اجتماعی در جامعه کم نشود و مردم مشارکت فعالانه در امور اجتماعی داشت باشند.

نوبهار در پایان گفت: صرف نظر از محدودیت­ها این مشارکت به طور طبیعی باید درجه بالایی از امید و نشاط اجتماعی را به ارمغان بیاورد. در عمل اما موانعی وجود دارد که امید و شور ناشی از مردم­ سالاری کیفیت لازم و معیار را ندارد و چندان که باید نهادینه نشده است. حتی اصل مشارکت مردم به کاتالیزورها و محرک­های فراوانی نیاز دارد.

وی با اشاره بر خی موانع گفت: برخی از موانع شکل­ گیری امید و نشاط حاصل از مردم ­سالاری که در این مقاله بررسی می ­شوند عبارتند از: فرایندهای سخت­گیرانه تایید صلاحیت نامزدها در انتخابات­ های مختلف؛ احتمال رد صلاحیت نامزدهای تایید شده در هر مرحله از انتخابات؛ کوتاه بودن زمان فعالیت ­های انتخاباتی، فقدان مناظرات مدنی و جامعوی  مربوط به راه ­حل معضلات اجتماعی، اختصاصی بودن برخی از مهم­ترین نهادهای انتخاباتی مانند مجلس خبرگان رهبری، یکنواختی و تغییر نابرداری برخی از نهادهای اساسی قدرت مانند شورای نگهبان، تعدد مشاغل برخی از چهره ­های سیاسی.

وی افزود: گردش قدرت در میان افراد معدود، خانوادگی ­شدن برخی از نهادهای قدرت، قدرتمندی و در عین حال پاسخگو نبودن برخی از نهادهای غیرانتخابی، دست و پاگیر بودن قوانین و مقررات مربوط به فعالیت در قلمرو عمومی و تشکیل سازمان­های مردم نهاد. هر یک از این موانع به سهم خود شور و امید اجتماعی را که محصول طبیعی مردم­سالاری است به نوعی تضعیف می ­کند.

حمید رضا جلایی پور استاد جامعه شناس دانشگاه تهران که دیگر سخنران نشست بود، سخنرانی خود را با موضوع «نگاهی به جامعه‌سیاسی ایران از منظر سیاست‌امید» آغاز کرد.
وی در ابتدا با اشاره به اینکه سیاست امید این نیست که حاکمان رسمی، از امید صحبت کنند، گفت: سیاست امید این است که وقتی حاکمان از امید صحبت می کنند بخش قابل توجهی از افکار عمومی آنها را جدی بگیرند و این سخنان را باور کنند. سیاست امید یک حس عمومی و از نوع ایمان جمعی است و یک عنصر کمک‌کننده محسوب می‌شود که وضع را از این که هست دگرگون کرده و به وضعیتی بهتر برساند.
جلایی پور در ادامه با اشاره به امیدواری در دوره های مختلف پس از انقلاب گفت: حال از این دریچه به چهار دهه گذشته ایران پس از انقلاب نگاه می کنیم. از نظر من در این چهاردهه اتفاقا امید نقش پررنگی داشته است. در آغاز انقلاب شور امیدواری و حس مشترک خوشبینی به آینده چنان غالب بود که وقتی اعلام کردند خانه نخرید که همه خانه دار خواهند شد، چنان جامعه به این وعده باور داشت که برخی حتی خانه های خود را هم فروختند! پس از گذشت شور اولیه انقلاب، زمان جنگ فرا رسید و حس امیدواری برای دفاع از کشور بسیار پررنگ شد.

این استاد جامعه شناسی ادامه داد: در دوران سازندگی نیز حس عمومی ساخته شدن کشور بود و این باور شایع شد. در دوران اصلاحات نیز امیدهای سیاسی پررنگ بود.

وی در ادامه با اشاره به وضع امید در دوره اصلاحات و پس از آن گفت: در دوره اصلاحات این امید ایجاد شد که مطالبات تحقق‌نیافته، امکان محقق شدن دارد. وعده آزادی، تحقق جامعه مدنی، مطبوعات آزاد و … همگی وعده هایی بودند که غالب مردم به تحققشان امیدوار بودند. در دوره مهرورزی و بعد از اعلام نتایج انتخابات اگر چه ۱۷ میلیون‌نفر به احمدی‌نژاد رأی دادند اما ۱۰ میلیون نفر این امید را داشتند که وضع فقر بهتر شود اما این امر محقق نشد و با توجه به سیاست‌های داخلی و خارجی غلط، ضربه مهلک به بوروکراسی در کشور وارد شد و بی‌انضباطی مالی شدید،‌کشور را به آستانه بحران رساند. البته می توان گفت در این دوره نیز علی رغم آنکه قشر متوسط جامعه به شدن ضربه دید اما بخش هایی از مردم محروم و فقیر جامعه امید داشتند که وضعشان بهتر شود.

وی با اشاره به انتخابات سال‌های ۹۲ و ۹۶ گفت: پس از انتخابات ۹۲ نیز مجددا حس امید به همه جامعه بازگشت. اما پس از انتخابات ۹۶ برنامه ها مطابق با وعده های دولت پیش نرفت. در این ۲ انتخابات حس عمومی امید در کشور شکل گرفت و همه امیدوار بودند که کارها درست می‌شود اما بعد از انتخابات اتفاقاتی افتاد که دولت حسن روحانی فتیله کل حرف‌هایی را که زده بود پایین کشید و ارتباط دولت با جامعه مدنی مختل شد.

این استاد جامعه شناسی ادامه داد: مجموع این اتفاقات باعث شد تا اتفاق عجیبی که در بعد از انقلاب ایران بی سابقه است رخ بدهد و جامعه سیاسی ایران امروز کاملا ناامید باشد. ۸۰ درصد مردم گفته اند که معلوم نیست آینده بهتر از امروز باشد.  الان اتفاق عجیبی که افتاده این است که بعد از انتخابات جامعه سیاسی ایران ناامید شده و حاکمیت باید به آن توجه کند. در یک نظرسنجی که انجام شده بیشتر مردم گفته‌اند که معلوم نیست آینده بهتر از الان شود.

جلایی پور همچنین گفت: راهی نداریم جز اینکه به امید فکر کنیم و سیاست امید در دستور کار باشد چرا‌که بعد از اعتراضات اخیر هیچ واکنشی را مشاهده نکردیم که ایجاد امید کند و یا اعلام کند که راه نجات کشور چیست؟ به نظرم راه نجات کشور اصلاحات به عنوان جریان غیرجذاب اما پیش‌رونده است که باید آن را ادامه داد. عوامل ناامیدی‌زا زیاد است ولی کانون ناامیدی مواضعی است که دولت موازی دارد.

جلایی پور با تاکید برا اینکه عامل اصلی ناامیدی بی‌عرضگی اصلاح‌طلبان نیستند، گفت: زمین سفت سیاست است. به نظر من سیاست امید یعنی ادامه اصلاحات؛ با ۲ تعبیر از اصلاحات یکی نجات کشور از ابرچالش‌هاست که این جریان باید در سطح ملی تقویت شود که به این اصلاحات باید امیدوار بود و سیاه‌نمایی نشود. دوم هم اصلاحات به معنی سیاسی آن است. سیاست امید روزآمد کردن اصلاحات با اجماع و عقل و حرکت جمعی بدون شرمندگی است.

در ادامه این مراسم سعید مدنی جامعه شناس و جرم‌شناس در یکی از پنل‌های تخصصی معنای امید را مورد پرسش قرار داد و گفت و با بیان رویکرد های موجود در بحث امید گفت: دو رویکرد بر موضوع امید مرتبط است که شامل رویکرد های روان شناختی و جامعه شناختی می شود.  ما در جوامع با مفاهیم امید جمعی و اجتماعی و امید عمومی و امید اجتماعی روبه‌رو هستیم که هر کدام مفاهیم و معانی خاصی دارند.

مدنی با اشاره به مفهوم روان شناختی امید گفت:در مسئله امید فردی با رویکرد روان‌شناختی باید ابتدا به سرمایه روان‌شناختی بپردازیم که در نتیجه آن رویکرد مثبت به جهان وجود دارد و آدم‌های خوش‌بین نسبت به جهان و اطراف خود از سرمایه روان‌شناختی برخوردارند که این سرمایه امید به دنبال خود خوش‌بینی، تاب‌آوری و خودکارآمدی را دارد.

این جامعه شناس با اشاره به اینکه امید ۳ ویژگی مهم دارد، گفت: نخست اینکه فرد امیدوار هدف معینی دارد و از وضعیت موجود نسبت به وضعیت آینده تصور بهتری دارد. دوم اینکه امید فردی راه ‌رسیدن به نقطه بهتر است و مرحله سوم  اینکه امید داشتن انگیزه برای رفتن به مسیر است. پس اگر فرد چشم‌انداز مثبتی داشته باشد و روش آن را بداند اما انگیزه رسیدن به آن را نداشته باشد، فرد امیدواری محسوب نمی‌شود.

این پژوهشگر اجتماعی خاطر نشان کرد: امید آرمان نیست بلکه یک هدف عینی کاملا مشخص است. امید هوس نیست بلکه نقش مهم و حیاتی در زندگی افراد دارد. امید بازتاب ارزش‌های اخلاقی است و همسو با ارزش‌های اخلاقی مسلط و رایج در جامعه است.

وی ادامه داد: امید عمومی از بالا به پایین جامعه تزریق می‌شود و مبتنی بر خواست و تمایل قدرت است و بیشتر جنبه پرزرق و برق امید است. در امید عمومی یا اجتماعی، جامعه به چیزی امیدوار می‌شود و آن را دنبال می‌کند. مدنی درباره امید فردی  نیز گفت: امید فردی نوعی تبلیغات دولتی است، همان چیزی که در ایام انتخابات شاهد آن هستیم.

مدنی افزود: این امید عمدتا ناپایدار است و پوپولیست‌ها برای بسیج اجتماعی، امید عمومی را ترویج می‌کنند. دولت‌ها نیز به صورت غیرمسئولانه به مردم امید عمومی تزریق می‌کنند و دائم وعده‌هایی می‌دهند که محقق نمی‌شود که به دنبال آن بی‌اعتمادی در سطح عمومی گسترش پیدا می‌کند، اگرچه جامعه به طور قطع ناامید نمی‌شود اما از جایی ناامید و به موضوع دیگری امیدوار می‌شود.

وی در پایان با اشاره به مفهوم امید جمعی و عمومی گفت: امید جمعی از جهت منشأ و پیامدها نتایج متفاوتی با امید عمومی دارد و منشأ آن درون جامعه است. مجموعه افراد به این نتیجه می‌رسند که از جهت چشم‌انداز بهتر برای زندگی جمعی توافق دارند که نتیجه آن کنش جمعی است یعنی یک گروه اجتماعی دیدگاه‌شان را نسبت به وضعیت بهتر به اشتراک می‌گذارند که از اینجا فرآیند امید جمعی شروع می‌شود. اهداف فردی بازتابی از دید اجتماعی است، چیزهایی که فرد برای دیگر اعضای جامعه دوست دارد و احساس فردی به احساس جمعی توانمند تبدیل می‌شود.