به جای پرداختن صرف به دیدگاه سنتی درباره وقف به شکل های مدرن وقف که ماهیت اجتماعی دارند توجه کنیم!
محدثه داوودی٬ سرویس فرهنگ٬ جامعه و زیارت خبرگزاری رضوی، در اولین همایش وقف و علم و فناوری که در دانشگاه فردوسی برگزار شد دکتر سید محمود نجاتی حسینی عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دکتر محمد رضا پویافر استادیار جامعه شناسی دانشگاه علوم انتظامی امین در دومین پنل علمی با موضوع سیاست گذاری فرهنگی اجتماعی وقف در عرصه علم و فناوری به ارائه مقاله پرداختند.
دکتر سید محمود نجاتی حسینی مقاله ای با عنوان شکل هایی اجتماعی فرهنگی استراتژیک وقف علمی ارائه داد. وی در ابتدا خلاصه بحثی از مقاله خود را مطرح کرد و گفت: برون دادهای نهاد تاریخی دینی وقف در تمدن ایرانی اسلامی از حیث پوشش دادن امور عام المنفعه در زیست سنتی که در سنت زیست مدرن به عنوان امور حوزه عمومی و جامعه مدنی نامیده می شود پر پیشینه و پربار بوده است. در این سنت اما هر چند در سپهر علم ورزی در سنت ایرانی اسلامی نیز تا اندازه ای آثار علمی وقف بارز بوده است مانند مدارس علمیه اوقافی متعارف و موقوفه علمی بزرگ مانند نظامیه ها در دوران خواجه نظام الملک طوسی، اما آنگونه که شایسته نهاد علم ورزی بوده و هست نهاد وقف علمی نتوانسته است به طرزی پویا و پایا شکل بگیرد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اين كه چرا و چگونه وقف علمي نتوانسته هم پاي وقف عمومي در تمدن ايراني اسـلامي توسـعه پيـدا كنـد خود محتاج تفحصهاي تاريخي موسعي به سبك و سياق "تاريخ اجتماعي وقف علمي" با استناد به جامعـه شناسي هاي تاريخي علم و دين است.
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با بیان اینکه بيش تر نگاهي راهبردي به بهينـه نمـودن فـرم و محتواي اجتماعي فرهنگي وقف علمي در زيست جهان كنوني درايران معاصر مد نظر است، بیان کرد: باید نشان دهیم که چرا و چگونه نهادهاي آموزش عمومي و عالي ( مدرسه و دانشگاه) بايد به سياست گذاري توسعه وقف علمي روي آورند و باید هم از «نهـادههـاي فرهنگـي سـنتي» ماننـد نـذر و صدقات و هم از «فريضه هاي ديني سنتی» ماننـدخمس، زكات، فطريـه بـراي توسـعه وقـف علمـي سـود برد.
وی با بیان اینکه باید به شکل های اجتماعی فرهنگی مدرن و استراتژیک وقف علمی توجه کرد مانند وقف وقت برای کار علمی و وقف ایده پردازی و وقف کارآفرینی علمی، بیان کرد: وقف را باید به عنوان یک کنش مدنی مدرن خیر خواهانه اخلاقی و نیکوکارانه اجتماعی از سر بخشش فرهنگی در نظر گرفت که تمام کننده منش و بینش شهروندی است.
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ادامه داد: اولویت های حوزه علم و کار علمی ایجاب می کند که ما به جای پرداختن صرف به دیدگاه سنتی درباره وقف به شکل های مدرن وقف که ماهیت اجتماعی دارند توجه کنیم.
نجاتی حسینی اظهارکرد: به جای تشویق و ترویج ساختن مراکز دانشگاهی باید بیشتر به استفاده از وقف در ایجاد کرسی های مطالعاتی راهبردی و استراتژیک در دانشگاه و نیز کمک به تدوین برنامه های پژوهشی از طریق وقف و تاسیس رشته های دانشگاهی استراتژیک و مفید به حال جامعه اندیشید.
وی با اشاره به اینکه باید به چند فعالیت اصلی برای تحقق اهداف مورد نظر توجه کرد، گفت: شناخت مدرن از فضای مفهومی وقف و نیز ترسیم نقشه مدرن از فعالیت های علمی خصوصا توجه به پالیسی و سیاست گذاری استراتژیک وقف علمی در جهت مردمی شدن کنش وقف به دور از دخالت و تاثیر بروکراسی دولتی و حکومتی از جمله راه حل هایی است که برای تحقق اهداف مطرح می شود.
در ادامه این پنل علمی دکتر محمد رضا پویافر مقاله ای با عنوان چالش های خیر دینی در جامعه دینی (وقف در بستر تولویت های نوین امر خیر) ارائه داد. وی با بیان وضعیت و چالش های امروز خیر دینی در جامعه دینی، عنوان کرد: نهادی شدن خیر دینی یکی از چالش های امروزه در این زمینه است، مداخله دولت در امر خیر دینی ازجمله وقف فراتر از وظیفه نظارت و تسهیل است. نهادی شدن وقف را می توان اینگونه تعریف کرد که نمودی از نهادی شدن امر خیر به مثابه مصداقی از نهادی شدن امرخیر، نهادی شدن امر دینی و به طور کلی نهادی شدن امر فرهنگی در جامعه ایرانی است.
پویافر با اشاره به نیازهای فردای جامعه دینی گفت: باید بازتعریف موضوع، منابع خیر(وقف) فراتر از منابع مالی مستقیم باشد همچنین اولویت های وقف هم باید بازتعریف شود و نیازهای متنوع جامعه جدید از جمله جامعه علمی، دانشجویان و همه مردم در آن مطرح شود. بازتعریف گروه های نیازمند از دیگر نیازهای فردای جامعه دینی می باشد به این صورت که از نیازمندان، هزینه های تحصیل تا دانشگاه های نیازمند به ساختمان و فراتر از آن، همه آن ها که نیاز به دانش بیشتر ، آموزش و توانمند سازی و مهارت اموزی برای نقش های اجتماعی دارند مدنظر قرار گیرد.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه علوم انتظامی امین ادامه داد: تسهیل شکل گیری نهادهای غیردولتی، کاهش نقش تصدی گری و افزایش نقش تسهیل گری دولت، مشارکت بیشتر دانشگاهیان در وقف اندیشه و دانش آثار علمی خود برای توسعه، ورود موسسات خیریه به پژوهش در امر خیر از جمله وقف و باز تعریف وقف به عنوان الگوی کلاسیک خیر دینی از طریق وقف دستاوردهای پژوهشی، وقف زمان، فرهنگ و دیدن گروه های دیده نشده از جمله پیشنهاداتی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی با بیان اینکه وقفِ كتاب، يكي از نمونه هاي توجه به وقف دانش و خرد بشري براي اهداف انساني بوده است، گفت: طي چند دهه گذشته، بر خلاف روند پر سـرعت تحولات اجتماعي، فرهنگي و تكنولوژيك، ميزان تحولات در دايره مفهومي وقف، چه در تعريـف عـين و چه در تعريف تسبيل منافع، حتي دچار رخوت و سنت گرايي شديد شده است. اين سـنت گرايـي حتـي در نوع نگاه به «نوگرايي» در سنت وقف هم مشاهده ميشود.
پویافر با اشاره به اینکه مهمترين ويژگي رويه هاي جاري حتي در وقف براي اهداف علمي، باقي ماندن در كليشه ي وقفِ بناها يا امكانات زيرسـاختي اسـت، ادامه داد: در مـورد موضـوعاتِ وقف هم آنچه مشاهده مي شود، عموماً از چند موضوع محدودِ عمدتاً مرتبط بـا سـاخت بناهـاي عمرانـي و ايجاد امكانات زيرساختي و در برخي موارد، حمايت مالي از تحصيل دانـش آمـوزان و دانـشجويان، خـارج نمي شود.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه علوم انتظامی امین تصریح کرد: ساخت دانشگاه، تجهيز آزمايشگاه ها و كارگاه ها و همچنين استفاده از موقوفات براي درآمدزايي با استفاده از روش هاي فنآورانه، روش هاي اصلي مورد توجه در دوره جديد توجه بـه وقـف بـراي علـم و فناوري است. اما آنچه اهميت دارد، توجه به شيوه هاي نوينِ بازانديشي در اين مورد است.
پویافر با بیان اینکه باید زمينه هاي نوگرايي بيشتر در موج جديد وقف در حوزه علم و فناوری بررسی شود، اظهارکرد: اين نوگرايي در امور خير به ويژه امر خير ديني و به طور اخص، وقـف از آن رو اهميـت و ضـرورت ويـژه مي يابد كه يادآور شويم جامعه ايران با ساختار اجتماعي و فرهنگيِ ديني تاريخچه اي طولاني در مشاركت خيريه مردمي و انواع مشاركت هاي خيرِ ديني از جمله در قالب وقف داشته است. از سوي ديگـر، نيازهـاي جديد جامعه به تَبع خود موجب تعریف گروه های جدیدی به عنوان نیازمند شده است این درحالی است که نهادهاي ديني سنتي همچون مساجد و هيأت هاي مذهبي، با نوع عملكـرد خـود در حـوزه امـور خيريـه، يك نوع تفاوت گذاري بين «امور خيرِ با ارزش و بيشتر داراي ثواب » با «امورِ خيرِ كمتـر مهـم» ايجاد كرده و عملاً موجب کوچك كردنِ دايره تعريف و چترِ مفهوميِ «امر خيرِ ديني» شده اند.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه علوم انتظامی امین اظهارکرد: تعريف وقفِ منافعِ موقوفات براي حمايت از ايده هاي نوآورانه، كسب و كارهاي نوپا براي توسعه اشـتغال جوانانِ تحصيلكرده و همچنين وقف منافع حاصل از پژوهشهاي كاربردي براي توسعه بيشترِ پـژوهش در یك حوزه تخصصي از علم، از جمله زمينه هاي مورد بررسي در اين مقاله است.
دکتر سید محمود نجاتی حسینی مقاله ای با عنوان شکل هایی اجتماعی فرهنگی استراتژیک وقف علمی ارائه داد. وی در ابتدا خلاصه بحثی از مقاله خود را مطرح کرد و گفت: برون دادهای نهاد تاریخی دینی وقف در تمدن ایرانی اسلامی از حیث پوشش دادن امور عام المنفعه در زیست سنتی که در سنت زیست مدرن به عنوان امور حوزه عمومی و جامعه مدنی نامیده می شود پر پیشینه و پربار بوده است. در این سنت اما هر چند در سپهر علم ورزی در سنت ایرانی اسلامی نیز تا اندازه ای آثار علمی وقف بارز بوده است مانند مدارس علمیه اوقافی متعارف و موقوفه علمی بزرگ مانند نظامیه ها در دوران خواجه نظام الملک طوسی، اما آنگونه که شایسته نهاد علم ورزی بوده و هست نهاد وقف علمی نتوانسته است به طرزی پویا و پایا شکل بگیرد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اين كه چرا و چگونه وقف علمي نتوانسته هم پاي وقف عمومي در تمدن ايراني اسـلامي توسـعه پيـدا كنـد خود محتاج تفحصهاي تاريخي موسعي به سبك و سياق "تاريخ اجتماعي وقف علمي" با استناد به جامعـه شناسي هاي تاريخي علم و دين است.
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با بیان اینکه بيش تر نگاهي راهبردي به بهينـه نمـودن فـرم و محتواي اجتماعي فرهنگي وقف علمي در زيست جهان كنوني درايران معاصر مد نظر است، بیان کرد: باید نشان دهیم که چرا و چگونه نهادهاي آموزش عمومي و عالي ( مدرسه و دانشگاه) بايد به سياست گذاري توسعه وقف علمي روي آورند
وی با بیان اینکه باید به شکل های اجتماعی فرهنگی مدرن و استراتژیک وقف علمی توجه کرد مانند وقف وقت برای کار علمی و وقف ایده پردازی و وقف کارآفرینی علمی، بیان کرد: وقف را باید به عنوان یک کنش مدنی مدرن خیر خواهانه اخلاقی و نیکوکارانه اجتماعی از سر بخشش فرهنگی در نظر گرفت که تمام کننده منش و بینش شهروندی است.
عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ادامه داد: اولویت های حوزه علم و کار علمی ایجاب می کند که ما به جای پرداختن صرف به دیدگاه سنتی درباره وقف به شکل های مدرن وقف که ماهیت اجتماعی دارند توجه کنیم.
نجاتی حسینی اظهارکرد: به جای تشویق و ترویج ساختن مراکز دانشگاهی باید بیشتر به استفاده از وقف در ایجاد کرسی های مطالعاتی راهبردی و استراتژیک در دانشگاه و نیز کمک به تدوین برنامه های پژوهشی از طریق وقف و تاسیس رشته های دانشگاهی استراتژیک و مفید به حال جامعه اندیشید.
وی با اشاره به اینکه باید به چند فعالیت اصلی برای تحقق اهداف مورد نظر توجه کرد، گفت: شناخت مدرن از فضای مفهومی وقف و نیز ترسیم نقشه مدرن از فعالیت های علمی خصوصا توجه به پالیسی و سیاست گذاری استراتژیک وقف علمی در جهت مردمی شدن کنش وقف به دور از دخالت و تاثیر بروکراسی دولتی و حکومتی از جمله راه حل هایی است که برای تحقق اهداف مطرح می شود.
در ادامه این پنل علمی دکتر محمد رضا پویافر مقاله ای با عنوان چالش های خیر دینی در جامعه دینی (وقف در بستر تولویت های نوین امر خیر) ارائه داد. وی با بیان وضعیت و چالش های امروز خیر دینی در جامعه دینی، عنوان کرد: نهادی شدن خیر دینی یکی از چالش های امروزه در این زمینه است، مداخله دولت در امر خیر دینی
پویافر با اشاره به نیازهای فردای جامعه دینی گفت: باید بازتعریف موضوع، منابع خیر(وقف) فراتر از منابع مالی مستقیم باشد همچنین اولویت های وقف هم باید بازتعریف شود و نیازهای متنوع جامعه جدید از جمله جامعه علمی، دانشجویان و همه مردم در آن مطرح شود. بازتعریف گروه های نیازمند از دیگر نیازهای فردای جامعه دینی می باشد به این صورت که از نیازمندان، هزینه های تحصیل تا دانشگاه های نیازمند به ساختمان و فراتر از آن، همه آن ها که نیاز به دانش بیشتر ، آموزش و توانمند سازی و مهارت اموزی برای نقش های اجتماعی دارند مدنظر قرار گیرد.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه علوم انتظامی امین ادامه داد: تسهیل شکل گیری نهادهای غیردولتی، کاهش نقش تصدی گری و افزایش نقش تسهیل گری دولت، مشارکت بیشتر دانشگاهیان در وقف اندیشه و دانش آثار علمی خود برای توسعه، ورود موسسات خیریه به پژوهش در امر خیر از جمله وقف و باز تعریف وقف به عنوان الگوی کلاسیک خیر دینی از طریق وقف دستاوردهای پژوهشی، وقف زمان، فرهنگ و دیدن گروه های دیده نشده از جمله پیشنهاداتی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی با بیان اینکه وقفِ كتاب، يكي از نمونه هاي توجه به وقف دانش و خرد بشري براي اهداف انساني بوده است، گفت: طي چند دهه گذشته، بر خلاف روند پر سـرعت تحولات اجتماعي، فرهنگي و تكنولوژيك، ميزان تحولات در دايره مفهومي وقف، چه در تعريـف عـين و چه در تعريف تسبيل منافع، حتي دچار رخوت و سنت گرايي شديد شده است. اين سـنت گرايـي حتـي در نوع نگاه به «نوگرايي» در سنت وقف هم مشاهده ميشود.
پویافر با اشاره به اینکه مهمترين ويژگي رويه هاي جاري حتي در وقف براي اهداف علمي، باقي ماندن در كليشه ي وقفِ بناها
استادیار جامعه شناسی دانشگاه علوم انتظامی امین تصریح کرد: ساخت دانشگاه، تجهيز آزمايشگاه ها و كارگاه ها و همچنين استفاده از موقوفات براي درآمدزايي با استفاده از روش هاي فنآورانه، روش هاي اصلي مورد توجه در دوره جديد توجه بـه وقـف بـراي علـم و فناوري است. اما آنچه اهميت دارد، توجه به شيوه هاي نوينِ بازانديشي در اين مورد است.
پویافر با بیان اینکه باید زمينه هاي نوگرايي بيشتر در موج جديد وقف در حوزه علم و فناوری بررسی شود، اظهارکرد: اين نوگرايي در امور خير به ويژه امر خير ديني و به طور اخص، وقـف از آن رو اهميـت و ضـرورت ويـژه مي يابد كه يادآور شويم جامعه ايران با ساختار اجتماعي و فرهنگيِ ديني تاريخچه اي طولاني در مشاركت خيريه مردمي و انواع مشاركت هاي خيرِ ديني از جمله در قالب وقف داشته است. از سوي ديگـر، نيازهـاي جديد جامعه به تَبع خود موجب تعریف گروه های جدیدی به عنوان نیازمند شده است این درحالی است که نهادهاي ديني سنتي همچون مساجد و هيأت هاي مذهبي، با نوع عملكـرد خـود در حـوزه امـور خيريـه، يك نوع تفاوت گذاري بين «امور خيرِ با ارزش و بيشتر داراي ثواب » با «امورِ خيرِ كمتـر مهـم» ايجاد كرده و عملاً موجب کوچك كردنِ دايره تعريف و چترِ مفهوميِ «امر خيرِ ديني» شده اند.
استادیار جامعه شناسی دانشگاه علوم انتظامی امین اظهارکرد: تعريف وقفِ منافعِ موقوفات براي حمايت از ايده هاي نوآورانه، كسب و كارهاي نوپا براي توسعه اشـتغال جوانانِ تحصيلكرده و همچنين وقف منافع حاصل از پژوهشهاي كاربردي براي توسعه بيشترِ پـژوهش در یك حوزه تخصصي از علم، از جمله زمينه هاي مورد بررسي در اين مقاله است.
