تنها اثر به جا مانده از شهر باستانی توس
هارونیه؛ بنایی ناشناخته و پر رمز و راز
سرویس معرفت/ نام امام رضا (ع) با نام خلفای عباسی گره خورده است. امام هشتم اگرچه معاصر با مأمون عباسی بوده است، اما شهر مشهد آثاری از هارون عباسی را نیز در خود به یادگار دارد.
هارونیه، بنايى ناشناخته و پررمز و راز و يگانه اثر برجایمانده از شهر باستانى طوس است. این بنا در 25 كيلومترى شمال غربی مشهد در حاشيه غربى جاده مشهد - توس قرار دارد. هارونیه بنایی آجری و مربع شکل است. فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، چهار شاهنشین، گنبد خانه و سه اتاق فرعی است که تمامی این قسمتها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیلشکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا، روبهروی ایوان هارونیه طراحی و ساختهشده است.
تاريخچه بنا
بناى هارونيه چشمگیرترین و قدیمیترین اثری است که از طوس بهجای مانده است. این بنا تا حدود صدسال پیش ویرانهای بینام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سالهای 1308 تا 1313 خورشیدی عوام آن را «زندان هارون» یا «بقعه هارونی» نامیدند، حالآنکه نهتنها بنا ازلحاظ شكل و نقشه هیچگونه شباهتى به زندان ندارد، بلكه طبق مستندات تاريخى نیز نمىتوان هيچگونه ارتباطى بين اين اثر و هارونالرشيد، خليفه عباسى يافت؛ چراکه هارون در سال193 ه. ق وفات يافته است درحالیکه اصل بنا را با توجه به شكل معمارى، از دوره ايلخانى (قرن هشتم هجرى) مىدانند كه بخشهايى در دوره تيمورى به آن افزودهشده است.
از طرف ديگر به دليل تشابه سبك معمارى بنا به معمارى رازى-چهارمین و درعینحال کاملترین سبک در شیوههای معماری ایران- اين بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مىدانند.
در حفاريهايى كه به سال 1354 در اين بنا صورت گرفت، ضمن پیدا شدن سفالهاى مربوط به دوران سلجوقى، تيمورى و صفوى، جرز بسيار قطورى از سنگ و ملاط ساروج كه يادآور پىبناى آتشكدههاى ساسانى است، مشاهده شد و آثار بهدستآمده نشان ميدهد كه پى اين بنا سابقهاى خيلى پيش از قرن ششم داشته است.
بررسى سفرنامهها و نوشتههاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى كه از حدود صدسال پيش تاكنون در نوشتههاى خود به اين بنا اشارهکردهاند، نشان ميدهد كه تنها عوام و مردم بومى بودند كه بنا را نخست نقارهخانه و سپس زندان هارون ناميدند و در پي آن نام «گنبد هارون» و هارونیه هم بعدها بهکاربرده شد.
كاربرى بنا
درباره هدف از احداث بنا و كاربرى آن نيز اختلافنظر وجود دارد. سایت آفتاب مینویسد: برخى اين مكان را مدرسه يا خانقاه و همچنين مدفن امام محمد غزالى مىدانند (قرن ششم) و برخى ديگر آن را مسجدى مىدانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روى آتشكده ساسانى ساختهشده است. ازآنجاکه در قسمتشمالى بنا يك رديف اتاق ديده میشود، اين سؤال در ذهن بيننده ايجاد مىشود كه اين مكان بايد محل تدريس و علمآموزی باشد. با اين فرضيه میتوانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دريابيم؛ چراكه امام محمد غزالى پسازآنکه تدريس در نظاميه بغداد را نپذيرفت در طوس ماند و همانجا خانقاهى براى صوفيان و مدرسهاى براى طلاب داير كرد و شبانهروز خويش را به عبادت خدا و خدمت به خلق مىگذراند.
هنگامیکه سرگرم اين كار بود، اجلش فرارسید و در طابران طوس كه موطن وى بود، بدرود زندگى گفت و در همانجا مدفون گشت. پس از پايان مرمت ساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانى، سنگ مقبرهاى بهعنوان يادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصبکرده است. عبدالحميد مولوى با استناد به برخى منابع تاريخى، هارونيه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون، استاد معينالدين چشتى، قطب صوفيه چشتى در هند مىداند كه به يادبود پدرش در قرن ششم خانقاهى در طابران طوس ساخته است.
وى اين نظريه را كه بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالى بوده رد مىكند؛ چراكه مورخان و جهانگردانى كه از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفرکردهاند، مدفن غزالى را خارج از باروى شهر (در قبرستان عمومى شهر) ذكر كردهاند حالآنکه بر طبق برخى منابع مكتوب، هارونيه داخل حصار طوس قرار داشته است.
تحقيق در موقعيت دقيق شهر طوس عهد غزنوى و سلجوقى يا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولى كه به دست پسر تيمور ويران شد و تطبيق حاصل تحقيق بر زمينهاي كنوني طوس ويران ممكن است محل مدرسه و خانقاه غزالى را به مقبره كنوني فردوسى نزديكتر از محلى نشان بدهد كه امروز در آنجا نشان قبر غزالى را بايد جست.
بنابراین لازمه روشن شدن آن، حفاريهاي گسترده باستانشناسى در ويرانههاى طوس است. همچنین گفتهشده است که در اوایل نیمه سده هشتم یکی از سادات معتبر ولایت طوس به نام امیر نظامالدین علی (جدّ سیدعبدا... برزشآبادی) این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدا... غرجستانی ساخته است.
از مجموعه یافتههای تاريخى و خصوصيات معمارى بنا و شباهت سبك آن به سبك رازى و مقايسه با نمونههاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان سنجر درمرو و قبر بابا لقمان در سرخس، مقبره بودن بنا بسیار منطقیتر به نظر میرسد. غير از خصوصيات معمارى، طاق كوچكى كه در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنيا ساعه» كه بر روى گچبری آن منقوش است، خود دليل ديگرى بر مقبره بودن بناست، چون اين جمله را فقط در مقبرهها به كار مىبرند. هرچند حفارى كه در موقع مرمت در اطراف بنا انجامشده و مشخص شدن پى بناهايى كه در مجاورت آن وجود داشته، اين گمان را كه اين مكان بخشى از يك مجموعه معمارى بوده تقويت مىكند.
معمارى بنا
تمام بناى هارونيه آجرى است و هيچگونه تزيين كاشى در آن به كار نرفته است، اين بنا بهصورت چهارضلعى است كه ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. ابعاد آن به ترتيب ضلع شمالى 5/19 متر، ضلع جنوبى 20 متر، ضلع شرقى 28 متر، ضلع غربى29 متر است.
ارتفاع گنبد از كف بنا 26 متر، ارتفاع ايوان 21 متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمتشمالى 11 متر، طول و عرض گنبد خانه 12×12 متر و ارتفاع کمر پوش بنا از كف 9 متر است. داراى يك ورودى در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزيينات كاشى و بهطور كامل آجری و نیز گنبد خانهاى كه در سطح وسيعى پوشيده است.
چهار پلكان مارپيچ در گوشهها و سه اتاق فرعى در ضلع شمالى قرار دارد. درون گنبد ساده است و مقرنسكاريهايى مربوط به دوره تيمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبد خانه ديده مىشود.
مقايسه بنا
بقعه هارونيه به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمعوجورش بنايى بسيار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر درمرو را به ياد مىآورد. مقايسه اين دو بنا با بناى جبل سنگ (گنبد جبليه) در كرمان كه از قرن هفتم ه.ق است و روشنتر از دو بناى یادشده، خصلت ساسانی در آن آشكار است، پيشرفت معمارى را مدنظر قرار مىدهد. بناى طوس اگرچه كوچكتر است در تناسب باوقارش به آرامگاه الجايتو شباهت زياد دارد.
شيارهاى عمودى كه بهنما ظاهرى نيرومند مىدهد سرمشق آن در گنبد سلطانيه است و پارهاى از اسپرهاى گچبری مقبره بايزيد در بسطام را به خاطر مىآورد. درباره شباهت هارونيه با مقبره سلطان سنجر و گنبد سلطانيه مىتوان چنين گفت كه در هر سه بنا بخش انتقالى حساس از گنبد خانه به گنبدى كه در بالاى آن قرارگرفته به طرز زيبايي بهوسيله توسط دهليزهاى گوشهاى كه سهكنجها را پنهان ساخته انجام پذيرفته است و اين حسن عمل برخلاف گنبدهاى اوليه سلجوقى است كه در آنها سهكنجها به صورتی ناهنجار از بيرون نمايان است.
قاعده مدور گنبد كه بيشتر در دورههاى پيش فقط بهصورت هشتگوشه برهنهاى بود، داراى رواقهايى است كه دهليزهاى آنها با آجرچينىهاى مشبك تزیینشده و بدين طريق بدون اينكه چيزى از سادگى كل بنا بكاهد، صلابت حجم آن را تعديل كرده است.
و سرانجام موزه تخصصی معماری استان خراسان رضوی بهتازگی در محل این بنا احداثشده و از این طریق نمونههايي برجسته و بارز از معماري ايراني، در معرض ديد علاقهمندان قرارگرفته است. همچنين در فضاي بيروني و پيراموني هارونيه، سنگهاي آرامگاهي به نمایش درمیآیند كه شامل تعدادي سنگقبر از روستاها و شهرهاي اطراف و نمونههايي از حجاري و سنگتراشي هستند.
قرار است در موزه معماري، ماكتهایی از بناهاي تاريخي خراسان، كتيبههاي سنگي، ضريحهاي چوبي، درهاي ارسي و وسايل و آثار مرتبط با معماري نیز نگهداري شود.
هارونیه، بنايى ناشناخته و پررمز و راز و يگانه اثر برجایمانده از شهر باستانى طوس است. این بنا در 25 كيلومترى شمال غربی مشهد در حاشيه غربى جاده مشهد - توس قرار دارد. هارونیه بنایی آجری و مربع شکل است. فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، چهار شاهنشین، گنبد خانه و سه اتاق فرعی است که تمامی این قسمتها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیلشکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا، روبهروی ایوان هارونیه طراحی و ساختهشده است.
تاريخچه بنا
بناى هارونيه چشمگیرترین و قدیمیترین اثری است که از طوس بهجای مانده است. این بنا تا حدود صدسال پیش ویرانهای بینام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سالهای 1308 تا 1313 خورشیدی عوام آن را «زندان هارون» یا «بقعه هارونی» نامیدند، حالآنکه نهتنها بنا ازلحاظ شكل و نقشه هیچگونه شباهتى به زندان ندارد، بلكه طبق مستندات تاريخى نیز نمىتوان هيچگونه ارتباطى بين اين اثر و هارونالرشيد، خليفه عباسى يافت؛ چراکه هارون در سال193 ه. ق وفات يافته است درحالیکه اصل بنا را با توجه به شكل معمارى، از دوره ايلخانى (قرن هشتم هجرى) مىدانند كه بخشهايى در دوره تيمورى به آن افزودهشده است.
از طرف ديگر به دليل تشابه سبك معمارى بنا به معمارى رازى-چهارمین و درعینحال کاملترین سبک در شیوههای معماری ایران- اين بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مىدانند.
در حفاريهايى كه به سال 1354 در اين بنا صورت گرفت، ضمن پیدا شدن سفالهاى مربوط به دوران سلجوقى، تيمورى و صفوى، جرز بسيار قطورى از سنگ و ملاط ساروج كه يادآور پىبناى آتشكدههاى ساسانى است، مشاهده شد و آثار بهدستآمده نشان ميدهد كه پى اين بنا سابقهاى خيلى پيش از قرن ششم داشته است.
بررسى سفرنامهها و نوشتههاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى كه از حدود صدسال پيش تاكنون در نوشتههاى خود به اين بنا اشارهکردهاند، نشان ميدهد كه تنها عوام و مردم بومى بودند كه بنا را نخست نقارهخانه و سپس زندان هارون ناميدند و در پي آن نام «گنبد هارون» و هارونیه هم بعدها بهکاربرده شد.
كاربرى بنا
درباره هدف از احداث بنا و كاربرى آن نيز اختلافنظر وجود دارد. سایت آفتاب مینویسد: برخى اين مكان را مدرسه يا خانقاه و همچنين مدفن امام محمد غزالى مىدانند (قرن ششم) و برخى ديگر آن را مسجدى مىدانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روى آتشكده ساسانى ساختهشده است. ازآنجاکه در قسمتشمالى بنا يك رديف اتاق ديده میشود، اين سؤال در ذهن بيننده ايجاد مىشود كه اين مكان بايد محل تدريس و علمآموزی باشد. با اين فرضيه میتوانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دريابيم؛ چراكه امام محمد غزالى پسازآنکه تدريس در نظاميه بغداد را نپذيرفت در طوس ماند و همانجا خانقاهى براى صوفيان و مدرسهاى براى طلاب داير كرد و شبانهروز خويش را به عبادت خدا و خدمت به خلق مىگذراند.
هنگامیکه سرگرم اين كار بود، اجلش فرارسید و در طابران طوس كه موطن وى بود، بدرود زندگى گفت و در همانجا مدفون گشت. پس از پايان مرمت ساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانى، سنگ مقبرهاى بهعنوان يادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصبکرده است. عبدالحميد مولوى با استناد به برخى منابع تاريخى، هارونيه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون، استاد معينالدين چشتى، قطب صوفيه چشتى در هند مىداند كه به يادبود پدرش در قرن ششم خانقاهى در طابران طوس ساخته است.
وى اين نظريه را كه بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالى بوده رد مىكند؛ چراكه مورخان و جهانگردانى كه از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفرکردهاند، مدفن غزالى را خارج از باروى شهر (در قبرستان عمومى شهر) ذكر كردهاند حالآنکه بر طبق برخى منابع مكتوب، هارونيه داخل حصار طوس قرار داشته است.
تحقيق در موقعيت دقيق شهر طوس عهد غزنوى و سلجوقى يا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولى كه به دست پسر تيمور ويران شد و تطبيق حاصل تحقيق بر زمينهاي كنوني طوس ويران ممكن است محل مدرسه و خانقاه غزالى را به مقبره كنوني فردوسى نزديكتر از محلى نشان بدهد كه امروز در آنجا نشان قبر غزالى را بايد جست.
بنابراین لازمه روشن شدن آن، حفاريهاي گسترده باستانشناسى در ويرانههاى طوس است. همچنین گفتهشده است که در اوایل نیمه سده هشتم یکی از سادات معتبر ولایت طوس به نام امیر نظامالدین علی (جدّ سیدعبدا... برزشآبادی) این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدا... غرجستانی ساخته است.
از مجموعه یافتههای تاريخى و خصوصيات معمارى بنا و شباهت سبك آن به سبك رازى و مقايسه با نمونههاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان سنجر درمرو و قبر بابا لقمان در سرخس، مقبره بودن بنا بسیار منطقیتر به نظر میرسد. غير از خصوصيات معمارى، طاق كوچكى كه در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنيا ساعه» كه بر روى گچبری آن منقوش است، خود دليل ديگرى بر مقبره بودن بناست، چون اين جمله را فقط در مقبرهها به كار مىبرند. هرچند حفارى كه در موقع مرمت در اطراف بنا انجامشده و مشخص شدن پى بناهايى كه در مجاورت آن وجود داشته، اين گمان را كه اين مكان بخشى از يك مجموعه معمارى بوده تقويت مىكند.
معمارى بنا
تمام بناى هارونيه آجرى است و هيچگونه تزيين كاشى در آن به كار نرفته است، اين بنا بهصورت چهارضلعى است كه ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. ابعاد آن به ترتيب ضلع شمالى 5/19 متر، ضلع جنوبى 20 متر، ضلع شرقى 28 متر، ضلع غربى29 متر است.
ارتفاع گنبد از كف بنا 26 متر، ارتفاع ايوان 21 متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمتشمالى 11 متر، طول و عرض گنبد خانه 12×12 متر و ارتفاع کمر پوش بنا از كف 9 متر است. داراى يك ورودى در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزيينات كاشى و بهطور كامل آجری و نیز گنبد خانهاى كه در سطح وسيعى پوشيده است.
چهار پلكان مارپيچ در گوشهها و سه اتاق فرعى در ضلع شمالى قرار دارد. درون گنبد ساده است و مقرنسكاريهايى مربوط به دوره تيمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبد خانه ديده مىشود.
مقايسه بنا
بقعه هارونيه به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمعوجورش بنايى بسيار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر درمرو را به ياد مىآورد. مقايسه اين دو بنا با بناى جبل سنگ (گنبد جبليه) در كرمان كه از قرن هفتم ه.ق است و روشنتر از دو بناى یادشده، خصلت ساسانی در آن آشكار است، پيشرفت معمارى را مدنظر قرار مىدهد. بناى طوس اگرچه كوچكتر است در تناسب باوقارش به آرامگاه الجايتو شباهت زياد دارد.
شيارهاى عمودى كه بهنما ظاهرى نيرومند مىدهد سرمشق آن در گنبد سلطانيه است و پارهاى از اسپرهاى گچبری مقبره بايزيد در بسطام را به خاطر مىآورد. درباره شباهت هارونيه با مقبره سلطان سنجر و گنبد سلطانيه مىتوان چنين گفت كه در هر سه بنا بخش انتقالى حساس از گنبد خانه به گنبدى كه در بالاى آن قرارگرفته به طرز زيبايي بهوسيله توسط دهليزهاى گوشهاى كه سهكنجها را پنهان ساخته انجام پذيرفته است و اين حسن عمل برخلاف گنبدهاى اوليه سلجوقى است كه در آنها سهكنجها به صورتی ناهنجار از بيرون نمايان است.
قاعده مدور گنبد كه بيشتر در دورههاى پيش فقط بهصورت هشتگوشه برهنهاى بود، داراى رواقهايى است كه دهليزهاى آنها با آجرچينىهاى مشبك تزیینشده و بدين طريق بدون اينكه چيزى از سادگى كل بنا بكاهد، صلابت حجم آن را تعديل كرده است.
و سرانجام موزه تخصصی معماری استان خراسان رضوی بهتازگی در محل این بنا احداثشده و از این طریق نمونههايي برجسته و بارز از معماري ايراني، در معرض ديد علاقهمندان قرارگرفته است. همچنين در فضاي بيروني و پيراموني هارونيه، سنگهاي آرامگاهي به نمایش درمیآیند كه شامل تعدادي سنگقبر از روستاها و شهرهاي اطراف و نمونههايي از حجاري و سنگتراشي هستند.
قرار است در موزه معماري، ماكتهایی از بناهاي تاريخي خراسان، كتيبههاي سنگي، ضريحهاي چوبي، درهاي ارسي و وسايل و آثار مرتبط با معماري نیز نگهداري شود.