شجاعی زند در نشست "دین، مصرف، حال و آیندۀ دینداری" عنوان کرد:
ادیان در باب زندگی تنها توصیه گری نکرده اند بلکه به میزان وسیعی در زندگی دخالت کرده اند
به گزارش خبرگزاری رضوی؛ چهارشنبه 22 شهریور 1396، نخستین نشست، از سلسله نشستهای علمیِ سبک زندگی، با موضوع: دین، مصرف، حال و آیندۀ دینداری، در شهر قم، تالار شیخ طبرسی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، برگزار گردید.
سخنران نخستِ این نشست؛ جناب آقای دکتر علیرضا شجاعی زند (عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس)، بود. سبک زندگی و نسبتش با دین، موضوع سخنرانی ایشان بود. وی نخست طرح کلّیِ کنفرانسش را در چهار بخشِ؛ الف) تبیین مفهومی و کلیات بحث سبک زندگی، ب) جایگاه سبک زندگی در؛ زندگی، ج) عوامل تشکیل دهندۀ سبک زندگی د) راهبردهای مداخله در سبک زندگی، ارایه کرد و سپس به تبیین فراز نخست آن پرداخت.
دین، نمیتواند نسبت به سبک زندگی بی تفاوت باشد
دکتر شجاعی زند، در تبیین محور اول دیدگاه اش، به بداهتِ نسبت سبک زندگی و دین اشاره نمود. وی در این خصوص تأکید کرد: «سبک زنگی برای دین، هم موضوعیت دارد و هم طریقیت. هم هدف دین است و هم وسیلۀ برای رسیدن به غایات دین. چه اینکه دین آمده است به بشر تعلیم دهد که به چه شیوۀ زیست کند. چگونه زندگی کند تا دچار تحول وجودی شود و با تحول وجودی زندگیِ مؤمنانه و غایات آن را برای خویش رقم بزند». وی در خصوص اینکه آیا سبک زندگی محصول وضعیتِ دین مدارانه است یا مقدمۀ برای رسیدن به آن وضعیت بیان کرد: «سبک زندگی هم نتیجۀ وضع وجودیِ خاصی است و هم ممارست و تمرین برای دست یابی به وضع وجودی مورد انتظار دین. به تعبیری دیگر سبک زندگی، هم حالتِ طبعیِ قسری، دارد و هم حالتِ ارادی. حالت طبعیِ آن ناشی از وضع وجودی موجود ما است که در آن قرار داریم اما سبک زندگی ارادی، ناشی از گزینشها و انتخابهای آزادنۀ ما است». وی سپس در مقام جمع بندی از سخنانش در این بخش اضافه کرد: « ادیان نوعا، ادیان توحیدی خصوصا و دین اسلام اخصا، اهتمام ویژۀ به سبک زندگی دارند. ادیان در باب زندگی تنها توصیه گری نکرده اند بلکه به میزان وسیعی در زندگی دخالت کرده اند. دین و به خصوص دین اسلام آمده است که با خودِ زندگی درگیر شود. چراکه نمیتواند به زندگی معنی ببخشد بی آنکه در سبک زندگی دخالت کند و بگوید هرجور که میخواهید زندگی کنید اما غایات دین را مد نظر داشته باشید. نمی شود که آدمی بخواهد هم رستگار شود و هم هرکاری که دلش خواست و هرجوری که میلش کشید زیست کند».
هدف وسیله را توجیه نمیکند.
وی در ادامه برای بهتر روشن شدن نسبت دین و سبک زندگی به این نکته انگشت گذاشت که: « در ادیان و به خصوص دین اسلام، رسیدن به مقصد به تنهایی کافی و مطلوب نیست. بلکه مهمتر از آن چگونگیِ رسیدن به مقصد است. برای همین هم گفته اند که هدف هیچگاه وسیله را توجیه نمیکند. دین اساسا خودِ همین طیّ طریق و بودنِ در راه را، مورد اهتمام و توجه خویش قرار میدهد. و اساسا غایات و مقاصد دین، برآیند همین منازل و مسلک ها است. نتیجۀ که دین می خواهد در پایان زندگی بگیرد در خودِ زندگی باید پرورده بشود». وی در پاسخ به این پرسش احتمالی که اگر چنین بوده است که دین خودِ زندگی و چگونگی سبکِ آن را مورد نظر داشته و دارد؛ پس چرا تا کنون چنین بحثی مطرح نبوده است؟ در حدود هزار و چهارصد سال گذشته جایگاه این بحث کجا بوده است؟ اشاره کرد: « اولا این بحث در سراسر آثار و خطابات دینی به عینه بوده هرچند که نام و عنوان سبک زندگی نداشته است. دوما اینکه وقوف بر پدیده ها مساوی پدید آمدن آنها نیست. وقوف نسبت به پدیده ها متأخرتر از وجود آنها است و نیز تابع ضرورت ها. امروز ضرورت ایجاب میکند که بحث سبک زندگی در یک سامانۀ مطلوب و مورد پسند سامان یابد و از حالتِ پراکندگی که از قبل داشته است بیرون شود نه اینکه چنین بحثی از ابتدا نبوده و ما می خواهیم الان ایجادش کنیم».
دین زندگی را از دو طریق سامان میدهد: توصیه های فردی و بستر سازی اجتماعی
نکتۀ بعدی که ایشان مطرح کرد؛ اهمیت سبک زندگی برای دین بود. وی گفت: «سبک زندگی تا این اندازه برای دین اهمیت دارد که اگر بگوییم دین، آمده است تا به زندگی انسان سامان بخشد و نحوۀ زیست او را اصلاح و هدایت کند سخنی به حقی گفته ایم. دین آمده است از دوطریق زندگی انسان را به سامان کند: توصیه ها و توجهات فردی و ساختار سازی. توصیه ها و تعالیم عبادی، مناسکی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی در بخشی از دخالت دین در سبک زندگی است و اما بخش مهم تر آن ایجاد ساختارهای نهادی و اجتماعی برای تحقق آرمان ها و تعالیم و توصیه های دینی در بستر اجتماعی».
سبک زندگی، معّرف و نشانۀ توفیق دین
دکتر شجاعی زند در بخش دیگری از سخنانش در باب اهمیت و ضرورت بحث از سبک زندگی بیان کرد که برای بررسی موفقیت یک دین در اغراض خودش معمولا از شیوه هایی کمّی و آماری استفاده می شود. این روش ضمن اینکه به لحاظ آماری نرخ دینداری را در جامعه معین و مشخص میکند به ما میتواند بگوید که دین در رسیدن به مقاصد خودش تا چه اندازه موفق بوده است. یک حُسن این شیوه آن است که تا حدودی سهل الوصول است اما در کنار این حُسن از این عیب هم برخوردار است که بسیاری از پدیده های دینی که بیشتر جنبۀ معنوی دارد را نمیتواند پوشش دهد. از اینروی برای بررسی پدیده های دینی و از جمله میزان توفیق و عدم توفیق یک دین را بررسی سبک زندگی مؤمنان دانست. اینکه اگر از مؤمنی پرسیده شود طی یک شبانه روز چه کارهایی را انجام داده است؟ یا طی یک هفته گذشته چه کارهایی را انجام داده است؟ می تواند ما را در میزان تعیین پایبندی یک شخص به مسایل دینی و توفیق دین در سامان بخشیدن به زندگی آن فرد را در حد قابل ملاحظۀ یاری مان کند.
سبک زندگی، راهی برای سنجش تحقق اهداف میانیِ دین
دکتر شجاعی زند، در ادامه مباحثش به کارکردهای بحث سبک زندگی اشاره کرد. وی سبک زندگی را معیاری برای تعیین تحقق اهداف میانیِ دین دانسته و بیان داشت: « دین خواهی نخواهی اهداف چندگانه دارد. برخی اهداف نزدیک است و برخی میانی و برخی هم اهداف دور و نهایی. اهداف نزدیک دین از طریق انجام مناسک تحقق خودش را به نمایش میگذارد اما تعیین میزان تحقق اهداف میانی دین، تا حدودی دشوار است که میتوان از طریق بررسی سبک زندگی مؤمنانه آن را قابل دست یابی کرد. چه اینکه سبک زندگی یک متدین به ما میگوید که وی تا چه اندازه ملتزم به دستورات دینی است. و آیا این التزام اش گاه به گاه است و یا یک حالت ثابت دارد. وی اشاره کرد که برخی از انسان ها در مواقع خاص مثلا مواقع سختی یا بحران به مسایل دینی بیشتر توجه میکنند اما در حالتهای عادی ممکن است وضعیت غفلت بر زندگی آنها سیطره داشته باشد. و در مقابل کسانی هم هستند که در اکثریت وضعیتها و حالات التزام شان به فرامین و مسایل دینی را حفظ و رعایت میکنند. دستۀ دوم بیشتر از دستۀ دوم شاهد تحقق اهداف میانی دین در زندگی شان اند».
سبک زندگی، به مثابۀ عنصر تمایز بخش دین و ایدئولوژی
دکتر شجاعی در پایان سخنانش کارکرد دیگری از سبک زندگی را برشمرده و چنین گفت: « سبک زندگی یک عنصر تمایز بخش میان دین و ایدئولوژی و نیز ادیان نو پدید است. از آنجا که ادیان توحیدی، واجد دو بُعد اساسیِ شریعت و اخلاق است می تواند تا عمیق ترین لایه های وجود انسان نفوذ کند که در نتیجه تمایزات اجتماعیِ پایداری را پدید آورد. از جملۀ این تمایز گذاری ها ایجاد تمایز میان دینی مستقر و ادیان نو پدید و نیز ایدئولوژی های سیاسی و اجتماعی است».
دکتر شجاعی ادامه مباحث اش را در محورهای سه گانۀ باقی مانده به نوبتها و جلسات بعدی واگذار نموده و اظهار امید واری کرد که بتواند در مراحل بعدی دیدگاه هایش را در این باب به خوبی ارائه نماید.
س از پایان یافتن کنفرانس دکتر شجاعی، سخنران دیگرِ نشست؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین شیخ الاسلامی (رئیس میزِ سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) به طرح دیدگاه ها و نظراتش در باب سبک زندگی پرداخت. شیخ الاسلامی، گفت: موضوع سخنرانی اش را «سبک زندگی و آیندۀ دینداری» اعلام کرد. وی در بخش نخست از سخنانش به چگونگی شکل گیری مفهوم سبک زندگی و عوامل آن اشاره کرد و گفت از نیمۀ نخست قرن بیستم به بعد جامعه شناسان برای مطالعه و بررسی تغییرات اجتماعی از مفهوم و واژۀ سبک زندگی بهره گرفته اند و معتقدند که این مفهوم نسبت به دیگر مفاهیم بُردی بیشتری برای بررسی تغییرات اجتماعی دارد.
چند تعریف از سبک زندگی
وی سپس به تعریف سبک زندگی روی آورده و چندتا تعریف از جامعه شناسان مطرح، را در باب این مفهوم برشمرد.
وبلن: «طرح زندگی حاکم بر انسانها که به اقتضای موقعیت شغلی تعیین می شود به عادات فکری و رفتاری آنها شکل می بخشد».
زیمل: « سبک، شکل(صورت)هایی برگزیده انسان برای معنای مورد نظر خود(فردیت برتر)است. این گزینش حاصل توازنی است میان شخصیت ذهنی فرد و زیست محیط عینی و انسانی اش. به توان انجام چنین گزنیش و انتخابی «سلیقه»و به این اشکال به هم مرتبط «سبک» می گویند».
آدلر: «سبک زندگی کلیت بی همتای زندگی فرد است همه ی فرایندهای عمومی زندگی تحت امر کلیتی به نام «سبک زندگی» قرا دارد».
بوردیو: «سبک های زندگی محصول نظام مند عادت واره و سرمایه های چهار گانۀ انسان است».
لیزر: «سبک زندگی نشان دهندۀ شیوه زندگی متمایز جامعه یا گروه اجتماعی و نشان دهندۀ شیوه ای است که مصرف کننده در آن خرید میکند و به شیوه ای که کالای خریداری شده مصرف می شود بازتاب دهنده سبک زندگی مصرف کننده در جامعه است».
سازمان بهداشت جهانی: «اصطلاح سبک زندگی به روش زندگی مردم و بازتابی کامل از ارزش های اجتماعی، طرز برخورد و فعالیت ها اشاره دارد. همچنین ترکیبی از الگوهای رفتاری و عادات فردی در سراسر زندگی(فعالیت بدنی، تغذیه، اعتیاد به مخدر ها و مواد الکلی و...) است که در پی فرایند جامعه پذیری به وجود آمده است».
یک جمع بندی با دو نوع تعریف
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از بر شمردن دیدگاه های اندیشمندان جامعه شناس و پیشکسوت در این بحث به جمع بندی دیدگاه ها در بابا تعریف مفهوم سبک زندگی پرداخت و تمامی دیدگاه ها را در دو شاخۀ هستی شناختی و معرفت شناختی دسته بندی کرد.
تعریف هستی شناختی: «سبک زندگی منظومۀ از ترجیحات و انتخابهای فرهنگی افراد است که سه ویژگی: استمرار و فراگیری، مهم و سرنوشت ساز، و باورمندی را با خود داشته و در عین حال بازگو کنندۀ هویت و نماد خویشتن افراد نیز به شمار می رود».
تعریف معرفت شناختی: «سبک زندگی معیاری برای شناخت جوامع جدید است که مبتنی بر استفاده از کالاها یا نوع و میزان مصرف مردم است. سلیقه ها را می توان به گونۀ دید که به مسئولیتی تبدیل شده اند که فرد یا گروه از طریق آن ها مورد قضاوت قرار می گیرد و نیز از همین طریق هویت می یابند».
انتخاب، به مثابۀ سلول بنیادی سبک زندگی
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از بیان تعاریف اندیشمندان غربی به جرح و تعدیل تعریف ها پرداخته و در نهایت بیان کرد: «سلول بنیادی بحث سبک زندگی مفهوم انتخاب است». وی اشاره کرد همانگونه که در باب ویژگی اصلی و تمایز گزار انسان می گوییم انتخاب ویژگی و خصلت اساسی انسان است؛ در باب سبک زندگی نیز می توانیم بگوییم انتخاب کانونی ترین عنصر سبک زندگی است. وی سپس بحث خودش را پیرامون مفهوم انتخاب و مکانیسم آن ادامه داد و مدعی شد انتخاب ها و تصامیم ما از منابعی سرچشمه می گیرد که اگر آنها را نادیده بگیریم در تبیین مفهوم انتخاب و اختیار توفیق نمی یابیم. این منابع عبارتند از: 1)اخلاق 2)دین 3)خانواده 4)نظام اولویتها 5)نظام آموزش 6)حاکمیت 7)عرف جامعه. ما برای اینکه در زندگی روز مره خود به کوچک ترین انتخاب و تصمیم هم برسیم نا گذیریم که به این منابع توجه داشته باشیم. یعنی حتی وقتی که می رویم برای خود یکدست لباس بخریم این عناصر در انتخاب ما تأثیر دارد. و اساسا گاهی ما انتخاب نمی کنیم بلکه انتخاب می شویم. به سویِ انتخاب خاص سوق داده می شویم. جامعه با عرفش اخلاق با اخلاقیاتش دین با احکامش نظام آموزش با داده هایش و حاکمیت با تبلیغ و سانسورش ما را به سوی انتخاب خاص سوق می دهد.
بهم ریختگی سبک زندگی، محصول پاسخهای متفاوت به پرسشهای زندگی حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از تبیین بحث انتخاب و مکانیسم آن و نقش و تأثیر آن در سبک زندگی بیان کرد جهان امروز بسیاری از ارزشها و خواسته ها را دچار تغییر کرده است. نگاه های جدیدی در همۀ عرصه ها پدید آمده است. دوگانه های ارزشی که انتخابهای انسانها را هدایت می کرد اکنون دچار دگرگونی شده اند. این دگرگونی ها در انتخاب های ما اثر گذاشته است. انتخاب های متفاوت و پاسخ دادن های متفاوت به خواست ها و پرسشهای زنگی سبک زندگی متفاوت را پدید می آورد. وقتی سبک زندگی ها متفاوت شود به هم ریختگی سبک ها پدید می آید.
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، در ادامه به برخی از این دوگانه ها اشاره کرد و گفت این دوگانه ها را به چند دسته از قدیم تا جدیدتر می توان دسته بندی کرد
دوگانه های قدیمی: حزب الله—حزب الشیطان
دوگانه های نسبتا قدیمی: فقه-فقه، خودجمع، خود-دیگری، فقه-عقل، ظاهر(عمل)-باطن(نیت)، هدف-وسیله، عقل-عاطفه.
دوگانه های جدید: فقه- اخلاق، فقه- عرف، اخلاق- عرف، رفع نیاز- مبارزه با نیاز، فقه- دانش، بدن- روح، انتخاب- انتخاب درست، اصولگرایی- فایده گرایی، اصل- مصلحت، شادی- غم، غریزه- نتیجه، مناسک- زندگی، لذت- رفع نیاز، ملاحظه افکار عمومی- عدم ملاحظه و کار خود راکردن و اعتماد به دست آورد های بشری- عدم اعتماد به دست آورد های بشر.
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از بیان این دوگانه ها تأکید کرد ما آدم ها در لحظه های انتخاب و تصمیم یکی از دو طرف این دوگانه ها را ترجیح داده و انتخابهای خود را بر مبنای آن انجام مید هیم. برخی این سوی دوگانه را و برخی هم آن سوی دوگانه را بر میگزیند. این گزینش ها سبک های زندگی را متفاوت و به هم ریخته میکند. وی سپس برای ملموس شدن این مفاهیم مثالهایی را بیان کرد که پاسخ به آنها زندگی های متفاوتی را رقم میزند. این مثالها عبارتند از:
دوگانۀ عقد موقت یا آرامش همسر، در قدیم عقد موقت را بر میگزید ولو اینکه همسر دچار سلب آرامش شود چون یک امر مشروع بود. اما الان میگوید پس اخلاق چی؟
دوگانۀ رسیدگی به مشکل همسایه یا فارغ بودن در قبال مشکلاتش. امروزه کسی برای اینکه همسایه مشکلی نداشته باشد کمتر اقدام میکند و حتی به این مسأله فکر هم نمیکند.
دوگانۀ رفتن به حج یا تهیۀ جهزیه برای دختری نیازمند؟
دوگانۀ تغذیه، برای رفع گرسنگی یا برای لذت بردن؟
دوگانۀ موبایل فرزند و همسر را چک کنم یا نه؟
دوگانۀ هواداری از تیم فوتبال یا هواداری نکردن؟
و..........
این دوگانه ها و در مواردی بسیار زیادی چندگانه ها مسیر گزینشها و در نتیجه سبک زندگی ما را دست خوش تغییر میکند. از این روی برای اینکه در بحث از سبک زندگی آیندۀ دینداری را روشن کنیم باید یکایکِ این مقوله ها را مورد ارزیابی قرار دهیم.
بعد از پایان یافتن سخنرانی حجت الاسلام شیخ الاسلامی، هر دو سخنران به پرسشهای که از سوی مخاطبین مطرح شده بود پاسخ گفتند. ادامۀ بحث سبک زندگی قرار شد در پنج نشست بعدی که تا پایان سال جاری برگزار می شود پی گرفته شود.
سخنران نخستِ این نشست؛ جناب آقای دکتر علیرضا شجاعی زند (عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس)، بود. سبک زندگی و نسبتش با دین، موضوع سخنرانی ایشان بود. وی نخست طرح کلّیِ کنفرانسش را در چهار بخشِ؛ الف) تبیین مفهومی و کلیات بحث سبک زندگی، ب) جایگاه سبک زندگی در؛ زندگی، ج) عوامل تشکیل دهندۀ سبک زندگی د) راهبردهای مداخله در سبک زندگی، ارایه کرد و سپس به تبیین فراز نخست آن پرداخت.
دین، نمیتواند نسبت به سبک زندگی بی تفاوت باشد
دکتر شجاعی زند، در تبیین محور اول دیدگاه اش، به بداهتِ نسبت سبک زندگی و دین اشاره نمود. وی در این خصوص تأکید کرد: «سبک زنگی برای دین، هم موضوعیت دارد و هم طریقیت. هم هدف دین است و هم وسیلۀ برای رسیدن به غایات دین. چه اینکه دین آمده است به بشر تعلیم دهد که به چه شیوۀ زیست کند. چگونه زندگی کند تا دچار تحول وجودی شود و با تحول وجودی زندگیِ مؤمنانه و غایات آن را برای خویش رقم بزند». وی در خصوص اینکه آیا سبک زندگی محصول وضعیتِ دین مدارانه است یا مقدمۀ برای رسیدن به آن وضعیت بیان کرد: «سبک زندگی هم نتیجۀ وضع وجودیِ خاصی است و هم ممارست و تمرین برای دست یابی به وضع وجودی مورد انتظار دین. به تعبیری دیگر سبک زندگی، هم حالتِ طبعیِ قسری، دارد و هم حالتِ ارادی. حالت طبعیِ آن ناشی از وضع وجودی موجود ما است که در آن قرار داریم اما سبک زندگی ارادی، ناشی از گزینشها و انتخابهای آزادنۀ ما است». وی سپس در مقام جمع بندی از سخنانش در این بخش اضافه کرد: « ادیان نوعا، ادیان توحیدی خصوصا و دین اسلام اخصا، اهتمام ویژۀ به سبک زندگی دارند. ادیان در باب زندگی تنها توصیه گری نکرده اند بلکه به میزان وسیعی در زندگی دخالت کرده اند. دین و به خصوص دین اسلام آمده است که با خودِ زندگی درگیر شود. چراکه نمیتواند به زندگی معنی ببخشد بی آنکه در سبک زندگی دخالت کند و بگوید هرجور که میخواهید زندگی کنید اما غایات دین را مد نظر داشته باشید. نمی شود که آدمی بخواهد هم رستگار شود و هم هرکاری که دلش خواست و هرجوری که میلش کشید زیست کند».
هدف وسیله را توجیه نمیکند.
وی در ادامه برای بهتر روشن شدن نسبت دین و سبک زندگی به این نکته انگشت گذاشت که: « در ادیان و به خصوص دین اسلام، رسیدن به مقصد به تنهایی کافی و مطلوب نیست. بلکه مهمتر از آن چگونگیِ رسیدن به مقصد است. برای همین هم گفته اند که هدف هیچگاه وسیله را توجیه نمیکند. دین اساسا خودِ همین طیّ طریق و بودنِ در راه را، مورد اهتمام و توجه خویش قرار میدهد. و اساسا غایات و مقاصد دین، برآیند همین منازل و مسلک ها است. نتیجۀ که دین می خواهد در پایان زندگی بگیرد در خودِ زندگی باید پرورده بشود». وی در پاسخ به این پرسش احتمالی که اگر چنین بوده است که دین خودِ زندگی و چگونگی سبکِ آن را مورد نظر داشته و دارد؛ پس چرا تا کنون چنین بحثی مطرح نبوده است؟ در حدود هزار و چهارصد سال گذشته جایگاه این بحث کجا بوده است؟ اشاره کرد: « اولا این بحث در سراسر آثار و خطابات دینی به عینه بوده هرچند که نام و عنوان سبک زندگی نداشته است. دوما اینکه وقوف بر پدیده ها مساوی پدید آمدن آنها نیست. وقوف نسبت به پدیده ها متأخرتر از وجود آنها است و نیز تابع ضرورت ها. امروز ضرورت ایجاب میکند که بحث سبک زندگی در یک سامانۀ مطلوب و مورد پسند سامان یابد و از حالتِ پراکندگی که از قبل داشته است بیرون شود نه اینکه چنین بحثی از ابتدا نبوده و ما می خواهیم الان ایجادش کنیم».
دین زندگی را از دو طریق سامان میدهد: توصیه های فردی و بستر سازی اجتماعی
نکتۀ بعدی که ایشان مطرح کرد؛ اهمیت سبک زندگی برای دین بود. وی گفت: «سبک زندگی تا این اندازه برای دین اهمیت دارد که اگر بگوییم دین، آمده است تا به زندگی انسان سامان بخشد و نحوۀ زیست او را اصلاح و هدایت کند سخنی به حقی گفته ایم. دین آمده است از دوطریق زندگی انسان را به سامان کند: توصیه ها و توجهات فردی و ساختار سازی. توصیه ها و تعالیم عبادی، مناسکی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی در بخشی از دخالت دین در سبک زندگی است و اما بخش مهم تر آن ایجاد ساختارهای نهادی و اجتماعی برای تحقق آرمان ها و تعالیم و توصیه های دینی در بستر اجتماعی».
سبک زندگی، معّرف و نشانۀ توفیق دین
دکتر شجاعی زند در بخش دیگری از سخنانش در باب اهمیت و ضرورت بحث از سبک زندگی بیان کرد که برای بررسی موفقیت یک دین در اغراض خودش معمولا از شیوه هایی کمّی و آماری استفاده می شود. این روش ضمن اینکه به لحاظ آماری نرخ دینداری را در جامعه معین و مشخص میکند به ما میتواند بگوید که دین در رسیدن به مقاصد خودش تا چه اندازه موفق بوده است. یک حُسن این شیوه آن است که تا حدودی سهل الوصول است اما در کنار این حُسن از این عیب هم برخوردار است که بسیاری از پدیده های دینی که بیشتر جنبۀ معنوی دارد را نمیتواند پوشش دهد. از اینروی برای بررسی پدیده های دینی و از جمله میزان توفیق و عدم توفیق یک دین را بررسی سبک زندگی مؤمنان دانست. اینکه اگر از مؤمنی پرسیده شود طی یک شبانه روز چه کارهایی را انجام داده است؟ یا طی یک هفته گذشته چه کارهایی را انجام داده است؟ می تواند ما را در میزان تعیین پایبندی یک شخص به مسایل دینی و توفیق دین در سامان بخشیدن به زندگی آن فرد را در حد قابل ملاحظۀ یاری مان کند.
سبک زندگی، راهی برای سنجش تحقق اهداف میانیِ دین
دکتر شجاعی زند، در ادامه مباحثش به کارکردهای بحث سبک زندگی اشاره کرد. وی سبک زندگی را معیاری برای تعیین تحقق اهداف میانیِ دین دانسته و بیان داشت: « دین خواهی نخواهی اهداف چندگانه دارد. برخی اهداف نزدیک است و برخی میانی و برخی هم اهداف دور و نهایی. اهداف نزدیک دین از طریق انجام مناسک تحقق خودش را به نمایش میگذارد اما تعیین میزان تحقق اهداف میانی دین، تا حدودی دشوار است که میتوان از طریق بررسی سبک زندگی مؤمنانه آن را قابل دست یابی کرد. چه اینکه سبک زندگی یک متدین به ما میگوید که وی تا چه اندازه ملتزم به دستورات دینی است. و آیا این التزام اش گاه به گاه است و یا یک حالت ثابت دارد. وی اشاره کرد که برخی از انسان ها در مواقع خاص مثلا مواقع سختی یا بحران به مسایل دینی بیشتر توجه میکنند اما در حالتهای عادی ممکن است وضعیت غفلت بر زندگی آنها سیطره داشته باشد. و در مقابل کسانی هم هستند که در اکثریت وضعیتها و حالات التزام شان به فرامین و مسایل دینی را حفظ و رعایت میکنند. دستۀ دوم بیشتر از دستۀ دوم شاهد تحقق اهداف میانی دین در زندگی شان اند».
سبک زندگی، به مثابۀ عنصر تمایز بخش دین و ایدئولوژی
دکتر شجاعی در پایان سخنانش کارکرد دیگری از سبک زندگی را برشمرده و چنین گفت: « سبک زندگی یک عنصر تمایز بخش میان دین و ایدئولوژی و نیز ادیان نو پدید است. از آنجا که ادیان توحیدی، واجد دو بُعد اساسیِ شریعت و اخلاق است می تواند تا عمیق ترین لایه های وجود انسان نفوذ کند که در نتیجه تمایزات اجتماعیِ پایداری را پدید آورد. از جملۀ این تمایز گذاری ها ایجاد تمایز میان دینی مستقر و ادیان نو پدید و نیز ایدئولوژی های سیاسی و اجتماعی است».
دکتر شجاعی ادامه مباحث اش را در محورهای سه گانۀ باقی مانده به نوبتها و جلسات بعدی واگذار نموده و اظهار امید واری کرد که بتواند در مراحل بعدی دیدگاه هایش را در این باب به خوبی ارائه نماید.
س از پایان یافتن کنفرانس دکتر شجاعی، سخنران دیگرِ نشست؛ جناب حجت الاسلام و المسلمین شیخ الاسلامی (رئیس میزِ سبک زندگی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) به طرح دیدگاه ها و نظراتش در باب سبک زندگی پرداخت. شیخ الاسلامی، گفت: موضوع سخنرانی اش را «سبک زندگی و آیندۀ دینداری» اعلام کرد. وی در بخش نخست از سخنانش به چگونگی شکل گیری مفهوم سبک زندگی و عوامل آن اشاره کرد و گفت از نیمۀ نخست قرن بیستم به بعد جامعه شناسان برای مطالعه و بررسی تغییرات اجتماعی از مفهوم و واژۀ سبک زندگی بهره گرفته اند و معتقدند که این مفهوم نسبت به دیگر مفاهیم بُردی بیشتری برای بررسی تغییرات اجتماعی دارد.
چند تعریف از سبک زندگی
وی سپس به تعریف سبک زندگی روی آورده و چندتا تعریف از جامعه شناسان مطرح، را در باب این مفهوم برشمرد.
وبلن: «طرح زندگی حاکم بر انسانها که به اقتضای موقعیت شغلی تعیین می شود به عادات فکری و رفتاری آنها شکل می بخشد».
زیمل: « سبک، شکل(صورت)هایی برگزیده انسان برای معنای مورد نظر خود(فردیت برتر)است. این گزینش حاصل توازنی است میان شخصیت ذهنی فرد و زیست محیط عینی و انسانی اش. به توان انجام چنین گزنیش و انتخابی «سلیقه»و به این اشکال به هم مرتبط «سبک» می گویند».
آدلر: «سبک زندگی کلیت بی همتای زندگی فرد است همه ی فرایندهای عمومی زندگی تحت امر کلیتی به نام «سبک زندگی» قرا دارد».
بوردیو: «سبک های زندگی محصول نظام مند عادت واره و سرمایه های چهار گانۀ انسان است».
لیزر: «سبک زندگی نشان دهندۀ شیوه زندگی متمایز جامعه یا گروه اجتماعی و نشان دهندۀ شیوه ای است که مصرف کننده در آن خرید میکند و به شیوه ای که کالای خریداری شده مصرف می شود بازتاب دهنده سبک زندگی مصرف کننده در جامعه است».
سازمان بهداشت جهانی: «اصطلاح سبک زندگی به روش زندگی مردم و بازتابی کامل از ارزش های اجتماعی، طرز برخورد و فعالیت ها اشاره دارد. همچنین ترکیبی از الگوهای رفتاری و عادات فردی در سراسر زندگی(فعالیت بدنی، تغذیه، اعتیاد به مخدر ها و مواد الکلی و...) است که در پی فرایند جامعه پذیری به وجود آمده است».
یک جمع بندی با دو نوع تعریف
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از بر شمردن دیدگاه های اندیشمندان جامعه شناس و پیشکسوت در این بحث به جمع بندی دیدگاه ها در بابا تعریف مفهوم سبک زندگی پرداخت و تمامی دیدگاه ها را در دو شاخۀ هستی شناختی و معرفت شناختی دسته بندی کرد.
تعریف هستی شناختی: «سبک زندگی منظومۀ از ترجیحات و انتخابهای فرهنگی افراد است که سه ویژگی: استمرار و فراگیری، مهم و سرنوشت ساز، و باورمندی را با خود داشته و در عین حال بازگو کنندۀ هویت و نماد خویشتن افراد نیز به شمار می رود».
تعریف معرفت شناختی: «سبک زندگی معیاری برای شناخت جوامع جدید است که مبتنی بر استفاده از کالاها یا نوع و میزان مصرف مردم است. سلیقه ها را می توان به گونۀ دید که به مسئولیتی تبدیل شده اند که فرد یا گروه از طریق آن ها مورد قضاوت قرار می گیرد و نیز از همین طریق هویت می یابند».
انتخاب، به مثابۀ سلول بنیادی سبک زندگی
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از بیان تعاریف اندیشمندان غربی به جرح و تعدیل تعریف ها پرداخته و در نهایت بیان کرد: «سلول بنیادی بحث سبک زندگی مفهوم انتخاب است». وی اشاره کرد همانگونه که در باب ویژگی اصلی و تمایز گزار انسان می گوییم انتخاب ویژگی و خصلت اساسی انسان است؛ در باب سبک زندگی نیز می توانیم بگوییم انتخاب کانونی ترین عنصر سبک زندگی است. وی سپس بحث خودش را پیرامون مفهوم انتخاب و مکانیسم آن ادامه داد و مدعی شد انتخاب ها و تصامیم ما از منابعی سرچشمه می گیرد که اگر آنها را نادیده بگیریم در تبیین مفهوم انتخاب و اختیار توفیق نمی یابیم. این منابع عبارتند از: 1)اخلاق 2)دین 3)خانواده 4)نظام اولویتها 5)نظام آموزش 6)حاکمیت 7)عرف جامعه. ما برای اینکه در زندگی روز مره خود به کوچک ترین انتخاب و تصمیم هم برسیم نا گذیریم که به این منابع توجه داشته باشیم. یعنی حتی وقتی که می رویم برای خود یکدست لباس بخریم این عناصر در انتخاب ما تأثیر دارد. و اساسا گاهی ما انتخاب نمی کنیم بلکه انتخاب می شویم. به سویِ انتخاب خاص سوق داده می شویم. جامعه با عرفش اخلاق با اخلاقیاتش دین با احکامش نظام آموزش با داده هایش و حاکمیت با تبلیغ و سانسورش ما را به سوی انتخاب خاص سوق می دهد.
بهم ریختگی سبک زندگی، محصول پاسخهای متفاوت به پرسشهای زندگی حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از تبیین بحث انتخاب و مکانیسم آن و نقش و تأثیر آن در سبک زندگی بیان کرد جهان امروز بسیاری از ارزشها و خواسته ها را دچار تغییر کرده است. نگاه های جدیدی در همۀ عرصه ها پدید آمده است. دوگانه های ارزشی که انتخابهای انسانها را هدایت می کرد اکنون دچار دگرگونی شده اند. این دگرگونی ها در انتخاب های ما اثر گذاشته است. انتخاب های متفاوت و پاسخ دادن های متفاوت به خواست ها و پرسشهای زنگی سبک زندگی متفاوت را پدید می آورد. وقتی سبک زندگی ها متفاوت شود به هم ریختگی سبک ها پدید می آید.
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، در ادامه به برخی از این دوگانه ها اشاره کرد و گفت این دوگانه ها را به چند دسته از قدیم تا جدیدتر می توان دسته بندی کرد
دوگانه های قدیمی: حزب الله—حزب الشیطان
دوگانه های نسبتا قدیمی: فقه-فقه، خودجمع، خود-دیگری، فقه-عقل، ظاهر(عمل)-باطن(نیت)، هدف-وسیله، عقل-عاطفه.
دوگانه های جدید: فقه- اخلاق، فقه- عرف، اخلاق- عرف، رفع نیاز- مبارزه با نیاز، فقه- دانش، بدن- روح، انتخاب- انتخاب درست، اصولگرایی- فایده گرایی، اصل- مصلحت، شادی- غم، غریزه- نتیجه، مناسک- زندگی، لذت- رفع نیاز، ملاحظه افکار عمومی- عدم ملاحظه و کار خود راکردن و اعتماد به دست آورد های بشری- عدم اعتماد به دست آورد های بشر.
حجت الاسلام شیخ الاسلامی، پس از بیان این دوگانه ها تأکید کرد ما آدم ها در لحظه های انتخاب و تصمیم یکی از دو طرف این دوگانه ها را ترجیح داده و انتخابهای خود را بر مبنای آن انجام مید هیم. برخی این سوی دوگانه را و برخی هم آن سوی دوگانه را بر میگزیند. این گزینش ها سبک های زندگی را متفاوت و به هم ریخته میکند. وی سپس برای ملموس شدن این مفاهیم مثالهایی را بیان کرد که پاسخ به آنها زندگی های متفاوتی را رقم میزند. این مثالها عبارتند از:
دوگانۀ عقد موقت یا آرامش همسر، در قدیم عقد موقت را بر میگزید ولو اینکه همسر دچار سلب آرامش شود چون یک امر مشروع بود. اما الان میگوید پس اخلاق چی؟
دوگانۀ رسیدگی به مشکل همسایه یا فارغ بودن در قبال مشکلاتش. امروزه کسی برای اینکه همسایه مشکلی نداشته باشد کمتر اقدام میکند و حتی به این مسأله فکر هم نمیکند.
دوگانۀ رفتن به حج یا تهیۀ جهزیه برای دختری نیازمند؟
دوگانۀ تغذیه، برای رفع گرسنگی یا برای لذت بردن؟
دوگانۀ موبایل فرزند و همسر را چک کنم یا نه؟
دوگانۀ هواداری از تیم فوتبال یا هواداری نکردن؟
و..........
این دوگانه ها و در مواردی بسیار زیادی چندگانه ها مسیر گزینشها و در نتیجه سبک زندگی ما را دست خوش تغییر میکند. از این روی برای اینکه در بحث از سبک زندگی آیندۀ دینداری را روشن کنیم باید یکایکِ این مقوله ها را مورد ارزیابی قرار دهیم.
بعد از پایان یافتن سخنرانی حجت الاسلام شیخ الاسلامی، هر دو سخنران به پرسشهای که از سوی مخاطبین مطرح شده بود پاسخ گفتند. ادامۀ بحث سبک زندگی قرار شد در پنج نشست بعدی که تا پایان سال جاری برگزار می شود پی گرفته شود.
