دوربین هایی که حماسه بزرگ اربعین شیعیان را جهانی کردند
صدیقه رضوانی نیا-کارشناس ارشد ارتباطات
اما سوال این است که مردم ایران چطور با ماجرای اربعین آشنا شدند؟ مردم کشور ما از طریق مستندهایی که ساخته شد با این حماسه بزرگ جهانی آشنا شدند طبق آمار سال 90 حدود 70 هزار ایرانی در پیاده روی اربعین شرکت کردند که این عدد در سال 96 به دو میلیون و سیصد وهشتاد هزار نفر رسید یعنی ما سال به سال شاهد افزایش خیلی چشمگیر حضور زائران در عتبات عراق بودیم.
واقعیت این است ما از طریق قاب تلویزیون و دوربین ها با اتفاق اربعین آشنا شدیم و مستندهای خوبی که برای نخستین بار در این حوزه ساخته شد و مردم آن ها را دیدند.
«چاووش» از نخستین شاهدان اربعین
نگاهی به آرشیو فیلم ها در آن سالها نشان می دهد؛وحید چاووش یکی از نخستین شاهدان اربعین است. واقعۀ عظیمی که در عراق بعد از سقوط رژیم بعث در جریان بود، اول بار از چشم دوربین او به مردم ایران معرفی شد و از برکت همان تصاویر امروزه صدها هزار نفر از ایران بار سفر بسته و راهی جاده‌های اربعین می شوند.
وحید چاووش تا کنون در حوزه های مختلف مستند سازی کرده ولی اسم او بیشتر از همه با اربعین و مستندهای تاثیرگذار و زیبای او از این اتفاق مهم گره خورده. علاوه بر «یادداشت‌های یک پیاده»؛ «ماما نَزیهه»، «حاشیه‌ای کوتاه از یک متن بلند»، «قصه های ناخوانده»، «صبحی که نزدیک است» و ... از دیگر مستندهای اربعینی اوست. اما شاید مشهورترین مستندهای «چاووش» درباره‌ی پیاده روی میلیونی اربعین، دو مستند «شما چه کسی هستید؟» و «حاشیه‌ای کوتاه از یک متن بلند» هستند که مورد تقدیر جشنواره‌های مستند هم قرار گرفته و بارها و بارها از شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش شده‌اند.
«شما چه کسی هستید؟» که سال 90 ساخته شد با دستمایه قرار دادن حرکت کاروان پیاده مردم بصره تا کربلا طی 18 روز، سعی در به تصویر کشیدن عشق و علاقه مردم این دیار به اهل بیت(ع) دارد؛ این اثر با انتخاب 12 موضوع در این راهپیمایی از بصره تا کربلا، بخشی از ارادت مردم را به زیارت امام حسین(ع) نشان می‌دهد.؛ مردمی که در کنار مسیر حرکت زوار، تمام دارایی‌های خود را در اختیار آنها قرار می‌دهند تا خستگی راه را از او بگیرند. این مستند مصاحبه محور است و سعی می‌کند با قرار دادن سوژه‌ها در موقعیت مناسب، احساسات آنها را تصویر کند. «مجید مروت‌پور» این مستند را برای شبکه‌ی افق تهیه کرده است.
چاووش که در اواخر حیات سید مرتضی آوینی کار مستند سازی را آغاز کرد در نخستین سالهای سقوط صدام به درخواست دوست مشهدی اش که اربعین مردم عراق را از نزدیک دیده بود به عراق سفر کرد و از دیدن آن همه شور و عشق به وجد آمد و چند مستند بی نظیر از اتفاق اربعین ساخت.
چاووش درباره دلیل ساختن این مستندها می گوید: «دوستی از دوران بچگی دارم. او به زیارت اربعین مشرف شد و بعد وقتی سفرش را برای من تعریف کرد، احساس کردم عجب موقعیت عجیب و زیبایی است و باید ثبت شود. این موضوع هنوز ابتدای سقوط صدام بود و این راهپیمایی به تازگی آغاز شده بود. او قصه هایی برای من تعریف کرد که خیلی جذاب بود.
دوستم که اتفاقا فیلمساز نیست و پزشک است و از دوران دبیرستان و راهنمایی همکلاس و هم درس بودیم با خاطراتش خیلی مرا ترغیب کرد که به این سفر بروم. یک دوست دیگر هم در مشهد داشتم، به اسم محمدآقا، او هم خیلی تاکید می کرد که شما باید حتما به این سفر بروید و ببینید. یک بار به من گفت که من زیر قبه سیدالشهدا رفتم و از ایشان خواسته ام که تو بیایی و از این اتفاق مستند بسازی.
اولین سالی که من مشرف شدم، دقیق خاطرم نیست، فکر کنم 8-10 سال پیش بود. هنوز تلویزیون به این موضوع نمی پرداخت. به اتفاق چند تن از دوستان رفتیم که یک سفر 4-5 روزه بود. نتیجه آن سفر اولین کاری بود که درباره اربعین ساخته شد به اسم«یادداشت های یک پیاده».
این مستند ساز با بیان اینکه در باره پیاده روی اربعین حسینی هر زائر یک سوژه مستند است می گوید: «هرچند که من پیش از این فیلم های مستندی در رابطه با این پیاده روی ساخته بودم اما معتقدم که این رویداد آنقدر از پتانسیل بالایی برخوردار است که می توان فیلم های متعددی را در رابطه با آن ساخت و از این رو این سوژه هیچ گاه کهنه نخواهد شد.
موضوع برای کار کردن بسیار فراوان است، اما متاسفانه معمولا در سطحی‌ترین شکلش پرداخت می‌شود. به این صورت که مستندهای تلویزیونی همیشه به پوسته ماجرا نگریسته‌اند؛ یک دوربین گذاشته‌اند و از زائران درباره حس و حالشان پرسیده‌اند. در حالی که این نوع آثار مخاطب را پس می‌زند. تلویزیون یک ماه مانده به ماه محرم تازه یادش می‌افتد باید برای شصت روز محرم و صفر برنامه تولید کند. به همین دلیل این آثار معمولا سطحی از آب در می‌آید. پیشنهاد من این است که گروهی به عنوان گروه محرم در هر شبکه تاسیس شود و برای 60 روز محرم و صفر بودجه سالیانه داشته باشد تا بتواند برنامه‌های کیفی مناسبی را تامین کند».
روایت تصویری «مصطفی دالایی» از واقعه اربعین
مستند ساز دیگری که در آن سالها به سراغ اربعین رفت؛ مصطفی دالایی بود او که از مستند سازان برجسته و صاحب سبک دفاع مقدس محسوب می شود سال 90 «این شرح بی نهایت» را با موضوع اربعین ساخت . روایت مصطفی دالایی از مسیر 250 کیلومتری اربعین تاثیر شگرفی در آشنایی مردم کشور ما و حتی شیعیان بقیه کشورها با اربعین داشت؛تا آنها هم به خیل این حماسه بزرگ ملحق شوند.او سال قبل هم مستند 9 قسمتی یاران اربعین را به آنتن شبکه سوم سیما فرستاد و صحنه های کم نظیری از ارادت مردمان دوکشور ایران و عراق نسبت به امام حسین(ع) در موسم اربعین را روایت تصویری کرد.
او درباره ساخت مستند این شرح بی نهایت می گوید: سال 90 بود مدت زیادی هم تا اربعین نمانده بود که دوستم آقای وحید چاووش از من خواست همراه گروه ایشان برای راهپیمایی اربعین برویم.ایشان قبلا این سفر را رفته بود و تصاویری گرفته بود که چندین بارهم از تلویزیون تحت عنوان «یاداشت های یک پیاده» پخش شد. به عقیده من مستندهای ایشان خیلی روی مردم تاثیر داشت و باعث شد آنها با پیاده روی اربعین آشنا شوند و بشتابند که آنها هم مثل مردم عراق این کار را بکنند. من فکرمی کنم فیلم های آقای چاووش تاثیر جدی در حضور مردم کشور ما در راهپیمایی باشکوه اربعین داشت.
بهرحال ما با ایشان و آقای مروت پورکه تهیه کننده بودند همراه شدیم ولی در عراق مسیر ما از هم جدا شد ایشان مسیر دیگری را رفتند و من هم مسیر دیگری را. فقط بعضی شب ها تو بعضی موکب ها ما همدیگر را می دیدیم. روز اول یکی دوتا از دوستان عرب زبان آقای چاووش به من کمک می کردند ولی بعد جوانی حدود 18 ساله که اهل بصره بود و در موکب «دخیل الزینب» حضور داشت به عنوان مترجم به من کمک می کرد.ایشان به دلیل اینکه خانواده اش مدتی در ایران زندگی کرده بودند فارسی می دانست و خیلی انسان مومنی بود و به دلیل صفای درونی که داشت سوالات جالبی از زائران می پرسید و خیلی به من کمک کرد. ایشان همراه گروهی از شیعیان ناب شهر بصره از شهرهای مرزی عراق ده روز قبل راه افتاده بودند تا طی 20 روز خودشان را به کربلا برسانند من مسیر حدود 250 کیلومتر را در ده روز همراه موکب آنها بودم».
پس از این دو مستند ساز، فیلم سازان دیگری هم در این سال ها سراغ اربعین رفته اند و از این واقعه فیلم های مستند وحتی داستانی ساختند.
چند سالی است که آئین پیاده‌روی میلیونی اربعین سیدالشهدا، تمام برنامه‌ها و مناسک مرتبط با این روز پرمصیبت را تحت‌الشعاع خود قرار داده و پیاده‌روی اربعین را از حیث تجمع بیست میلیونی زائرین حرم اباعبدالله، به یکی از مهمترین رخدادهای سال شیعیان و حتی جهان اسلام تبدیل کرده است.
حالا رسیده ایم به اربعینی دیگر و انتظار این که مستند سازان کشورمان باز هم سراغ این موضوع بروند و مستندهای تاثیرگذاری از این اتفاق بسازند.
واقعیت این است ما از طریق قاب تلویزیون و دوربین ها با اتفاق اربعین آشنا شدیم و مستندهای خوبی که برای نخستین بار در این حوزه ساخته شد و مردم آن ها را دیدند.
«چاووش» از نخستین شاهدان اربعین
نگاهی به آرشیو فیلم ها در آن سالها نشان می دهد؛وحید چاووش یکی از نخستین شاهدان اربعین است. واقعۀ عظیمی که در عراق بعد از سقوط رژیم بعث در جریان بود، اول بار از چشم دوربین او به مردم ایران معرفی شد و از برکت همان تصاویر امروزه صدها هزار نفر از ایران بار سفر بسته و راهی جاده‌های اربعین می شوند.
وحید چاووش تا کنون در حوزه های مختلف مستند سازی کرده ولی اسم او بیشتر از همه با اربعین و مستندهای تاثیرگذار و زیبای او از این اتفاق مهم گره خورده. علاوه بر «یادداشت‌های یک پیاده»؛ «ماما نَزیهه»، «حاشیه‌ای کوتاه از یک متن بلند»، «قصه های ناخوانده»، «صبحی که نزدیک است» و ... از دیگر مستندهای اربعینی اوست. اما شاید مشهورترین مستندهای «چاووش» درباره‌ی پیاده روی میلیونی اربعین، دو مستند «شما چه کسی هستید؟» و «حاشیه‌ای کوتاه از یک متن بلند» هستند که مورد تقدیر جشنواره‌های مستند هم قرار گرفته و بارها و بارها از شبکه‌های مختلف تلویزیون پخش شده‌اند.
«شما چه کسی هستید؟» که سال 90 ساخته شد با دستمایه قرار دادن حرکت کاروان پیاده مردم بصره تا کربلا طی 18 روز، سعی در به تصویر کشیدن عشق و علاقه مردم این دیار به اهل بیت(ع) دارد؛ این اثر با انتخاب 12 موضوع در این راهپیمایی از بصره تا کربلا، بخشی از ارادت مردم را به زیارت امام حسین(ع) نشان می‌دهد.؛ مردمی که در کنار مسیر حرکت زوار، تمام دارایی‌های خود را در اختیار آنها قرار می‌دهند تا خستگی راه را از او بگیرند. این مستند مصاحبه محور است و سعی می‌کند با قرار دادن سوژه‌ها در موقعیت مناسب، احساسات آنها را تصویر کند. «مجید مروت‌پور» این مستند را برای شبکه‌ی افق تهیه کرده است.
چاووش که در اواخر حیات سید مرتضی آوینی کار مستند سازی را آغاز کرد در نخستین سالهای سقوط صدام به درخواست دوست مشهدی اش که اربعین مردم عراق را از نزدیک دیده بود به عراق سفر کرد و از دیدن آن همه شور و عشق به وجد آمد و چند مستند بی نظیر از اتفاق اربعین ساخت.
چاووش درباره دلیل ساختن این مستندها می گوید: «دوستی از دوران بچگی دارم. او به زیارت اربعین مشرف شد و بعد وقتی سفرش را برای من تعریف کرد، احساس کردم عجب موقعیت عجیب و زیبایی است و باید ثبت شود. این موضوع هنوز ابتدای سقوط صدام بود و این راهپیمایی به تازگی آغاز شده بود. او قصه هایی برای من تعریف کرد که خیلی جذاب بود.
دوستم که اتفاقا فیلمساز نیست و پزشک است و از دوران دبیرستان و راهنمایی همکلاس و هم درس بودیم با خاطراتش خیلی مرا ترغیب کرد که به این سفر بروم. یک دوست دیگر هم در مشهد داشتم، به اسم محمدآقا، او هم خیلی تاکید می کرد که شما باید حتما به این سفر بروید و ببینید. یک بار به من گفت که من زیر قبه سیدالشهدا رفتم و از ایشان خواسته ام که تو بیایی و از این اتفاق مستند بسازی.
اولین سالی که من مشرف شدم، دقیق خاطرم نیست، فکر کنم 8-10 سال پیش بود. هنوز تلویزیون به این موضوع نمی پرداخت. به اتفاق چند تن از دوستان رفتیم که یک سفر 4-5 روزه بود. نتیجه آن سفر اولین کاری بود که درباره اربعین ساخته شد به اسم«یادداشت های یک پیاده».
این مستند ساز با بیان اینکه در باره پیاده روی اربعین حسینی هر زائر یک سوژه مستند است می گوید: «هرچند که من پیش از این فیلم های مستندی در رابطه با این پیاده روی ساخته بودم اما معتقدم که این رویداد آنقدر از پتانسیل بالایی برخوردار است که می توان فیلم های متعددی را در رابطه با آن ساخت و از این رو این سوژه هیچ گاه کهنه نخواهد شد.
موضوع برای کار کردن بسیار فراوان است، اما متاسفانه معمولا در سطحی‌ترین شکلش پرداخت می‌شود. به این صورت که مستندهای تلویزیونی همیشه به پوسته ماجرا نگریسته‌اند؛ یک دوربین گذاشته‌اند و از زائران درباره حس و حالشان پرسیده‌اند. در حالی که این نوع آثار مخاطب را پس می‌زند. تلویزیون یک ماه مانده به ماه محرم تازه یادش می‌افتد باید برای شصت روز محرم و صفر برنامه تولید کند. به همین دلیل این آثار معمولا سطحی از آب در می‌آید. پیشنهاد من این است که گروهی به عنوان گروه محرم در هر شبکه تاسیس شود و برای 60 روز محرم و صفر بودجه سالیانه داشته باشد تا بتواند برنامه‌های کیفی مناسبی را تامین کند».
روایت تصویری «مصطفی دالایی» از واقعه اربعین
مستند ساز دیگری که در آن سالها به سراغ اربعین رفت؛ مصطفی دالایی بود او که از مستند سازان برجسته و صاحب سبک دفاع مقدس محسوب می شود سال 90 «این شرح بی نهایت» را با موضوع اربعین ساخت . روایت مصطفی دالایی از مسیر 250 کیلومتری اربعین تاثیر شگرفی در آشنایی مردم کشور ما و حتی شیعیان بقیه کشورها با اربعین داشت؛تا آنها هم به خیل این حماسه بزرگ ملحق شوند.او سال قبل هم مستند 9 قسمتی یاران اربعین را به آنتن شبکه سوم سیما فرستاد و صحنه های کم نظیری از ارادت مردمان دوکشور ایران و عراق نسبت به امام حسین(ع) در موسم اربعین را روایت تصویری کرد.
او درباره ساخت مستند این شرح بی نهایت می گوید: سال 90 بود مدت زیادی هم تا اربعین نمانده بود که دوستم آقای وحید چاووش از من خواست همراه گروه ایشان برای راهپیمایی اربعین برویم.ایشان قبلا این سفر را رفته بود و تصاویری گرفته بود که چندین بارهم از تلویزیون تحت عنوان «یاداشت های یک پیاده» پخش شد. به عقیده من مستندهای ایشان خیلی روی مردم تاثیر داشت و باعث شد آنها با پیاده روی اربعین آشنا شوند و بشتابند که آنها هم مثل مردم عراق این کار را بکنند. من فکرمی کنم فیلم های آقای چاووش تاثیر جدی در حضور مردم کشور ما در راهپیمایی باشکوه اربعین داشت.
بهرحال ما با ایشان و آقای مروت پورکه تهیه کننده بودند همراه شدیم ولی در عراق مسیر ما از هم جدا شد ایشان مسیر دیگری را رفتند و من هم مسیر دیگری را. فقط بعضی شب ها تو بعضی موکب ها ما همدیگر را می دیدیم. روز اول یکی دوتا از دوستان عرب زبان آقای چاووش به من کمک می کردند ولی بعد جوانی حدود 18 ساله که اهل بصره بود و در موکب «دخیل الزینب» حضور داشت به عنوان مترجم به من کمک می کرد.ایشان به دلیل اینکه خانواده اش مدتی در ایران زندگی کرده بودند فارسی می دانست و خیلی انسان مومنی بود و به دلیل صفای درونی که داشت سوالات جالبی از زائران می پرسید و خیلی به من کمک کرد. ایشان همراه گروهی از شیعیان ناب شهر بصره از شهرهای مرزی عراق ده روز قبل راه افتاده بودند تا طی 20 روز خودشان را به کربلا برسانند من مسیر حدود 250 کیلومتر را در ده روز همراه موکب آنها بودم».
پس از این دو مستند ساز، فیلم سازان دیگری هم در این سال ها سراغ اربعین رفته اند و از این واقعه فیلم های مستند وحتی داستانی ساختند.
چند سالی است که آئین پیاده‌روی میلیونی اربعین سیدالشهدا، تمام برنامه‌ها و مناسک مرتبط با این روز پرمصیبت را تحت‌الشعاع خود قرار داده و پیاده‌روی اربعین را از حیث تجمع بیست میلیونی زائرین حرم اباعبدالله، به یکی از مهمترین رخدادهای سال شیعیان و حتی جهان اسلام تبدیل کرده است.
حالا رسیده ایم به اربعینی دیگر و انتظار این که مستند سازان کشورمان باز هم سراغ این موضوع بروند و مستندهای تاثیرگذاری از این اتفاق بسازند.
