عید و امید؛ نگاهی مردم شناختی به مفهوم عید فطر
خبرگزاری رضوی. سرویس زیارت. حسن دیانی؛ کارشناس ارشد مردم شناسی. در این نوشته، نگارنده قصد دارد تا به تبیینی مردم شناختی از مفهوم عید فطر بپردازد. اما برای این تبیین لازم است که مفهوم زمان در رشته مردم شناسی اندکی توضیح داده شود. از منظر مردم شناسی زمان یک خط است. خطی که از بی نهایت در گذشته آغاز و تا بینهایت در آینده ادامه می یابد. و در این میان، حیات موجودات و از جمله انسان در نقطه ای از این خط آغاز و در نقطه ای دیگر پایان می یابد. فهم این خطی بودن زمان زمانی بهتر قابل درک می گردد که آن دوره ای را تصور کنیم که انسان ها هنوز از تقویم استفاده نکرده و به محاسبه سال و ماه نپرداخته اند. در چنین وضعیتی عمر انسان فقط در پس توالی روز و شب سپری شده و درکی دقیقی از مفهوم سن و معیاری برای تفاوت گذاری میان سنین افراد مختلف ( به خصوص سنین نزدیک به هم) وجود نداشت. بلکه فقط می شد از نسبت متفاوت سنی افراد بنابر تجربه زیسته آنها با هم سخن گفت. یعنی بدون وجود تقویم فقط می شد بیان کرد که شخص الف از شخص ب بزرگتر است چرا که دیگران تولد او را زودتر از فرد دوم به خاطر دارند. و لذا معیاری برای بیان میزان این بزرگتری وجود نداشت.
این اتفاق نوعی بی معنایی را برای زمان در زندگی انسان به وجود آورده و گذشت زمان فقط از طریق تغییرات آب و هوایی قابل ارزیابی بود. اما بشر به مرور به فکر محاسبه و ایجاد تقویم و ثبت زمان افتاد. از این رو مفهومی به نام سال و ماه به زندگی انسان ها وارد شد. وضع مفهوم سال، مفهوم زمان را از شکل یک خط ممتد که در پس توالی روزها ادامه می یافت را به مفهومی دوری و پیوشته از زمان (شبیه به حلقه های به هم پیوسته فنر) تبدیل نمود. لذا وضع مفهوم سال و ماه موجب معناداری بیشتر زمان برای انسان ها گردید. اما همین مفهوم از زمان هم نیز، به دلیل معیارهای مختلف در میان انسان های گوناگون در محاسبه تعداد روزهای سال، مفهوم سال و زمان را برای گروه های مختلف انسانی متفاوت می کرد. مثال مشخص و قابل فهم این موضوع تفاوت تقویم شمسی به قمری است. در حالی که تقویم شمسی بر اساس گردش زمین به دور خورشید تهیه شده بود و لذا با تغییرات فصول و دگرگونی های آب و هوایی همخوانی داشت. اما تقویم قمری نمی توانست تفاوت های آب و هوایی را در خود جای دهد. و از این رو تقویم قمری از معنا و مفهوم فصل بی بهره است.
در چنین شرایطی هنوز زمان چندان معنای وسیعی برای انسان ندارد. اما انسان موجودی فرهنگی است.. از رو فرهنگ انسانی را که مجموعه ای از نمادها و مفاهیم ارزشی است در زمان دوری و تکرار شونده، جایگذاری کرده و از این طریق با تکرار آنها، فرهنگ را بارور تر نمود. یعنی با وقوع یک واقعه در روزی از سال، آن واقعه در سال های بعد نیز تکرار گشته و فرهنگ نیز در گستره زمان گسترش یافت. و از این طریق حیات و زندگی خطی انسان روز به روز معنا و مفهوم بیشتری یافت.
بنابراین می توان بیان داشت که از منظر رشته مردم شناسی کارکرد مهم مناسبت ها در تقویم، معنابخشی به زمان و در نتیجه آن معنابخشی به زندگی است. به عنوان نمونه روز 31 شهریور با 1 مهر و یا 29 اسفند با 1 فروردین تفاوتی به لحاظ ماهوی ندارند. مگر به دلیل تفاوت وضع زمین نسبت به خورشید و اندک تفاوتی در دقایق طول روز و شب. اما با وضع و قرار دادن مفهوم عید نوروز و آغاز سال جدید برای اول فروردین، معنا و مفهوم این روز دگرگون شده و مفاهیمی از نو شدن و آغاز دوره ای جدید شکل گرفت. – یا اینکه امروزه اول مهر به دلیل آغاز سال تحصیلی همین تفاوت مفهومی را در خود دارد که در زمان گذشته وجود نداشته است)
امروزه نیز در دنیای مدرن به دلیل پیچیدگی جوامع و گسترش سطح دانش و مهارت انسان ها برخی مفاهیم اهمیت بیشتری نسبت به گذشته یافته اند. یکی از این مفاهیم موضوع امید به آینده است. چرا که انسان مدرن به جهت سرعت شتابان زندگی دچار نوعی گم گشتگی بیشتر در زمان و مکان گردیده و تغییر نگرش او نسبت به دین و فرهنگ، موجبات نوعی بی معنایی در زندگی را برای او فراهم آورده است. لذا نیاز به انگیزه بالا برای عبور موفق از این شرایط سخت، و حتی برای ادامه دادن خود زندگی، مفهوم امید را به مفهومی کلیدی در زندگی امروز بدل ساخته است. در این میان در کنار عناصر گوناگون امید بخش، نقاط خاص بر روی خط زمان و تقویم که می تواند شروع تحولی جدید را نوید دهد(مانند نوروز)، نقش بسیار مهمی در بستر سازی برای این امید می تواند در خود داشته باشد.
حال می توان از این مقدمه طولانی (هرچند لازم) به موضوع اصلی این نوشته پرداخت. در فرهنگ دینی ما، رمضان ماهی متفاوت از سایر ماه ها و مناسبت های مذهبی است. در این ماه فرد مسلمان با آداب و آیینی خاص از جمله روزه و مناسک دیگر، به بازنگری در زندگی معنوی خود، شناخت خطاها، توبه و بازگشت از مسیرها و اعمال اشتباه، و در نتیجه تصمیم به تغییر و دگرگونی روحی و رفتاری دعوت می شود. از این رو رمضان در بستر مدت زمان 29 یا 30 روزه خود با استمرار، تلاش می کند تا تغییری در زندگی فرد دیندار به وجود آورد. و این توجه به تغییر، بعد از بسترسازی در دو دهه آغازین، در دهه سوم با مناسک شب های قدر به اوج می رسد. یعنی شب هایی که قرار است در آن تقدیر سال آینده و حتی تمام عمر فرد مشخص گردد. بر این اساس از فرد خواسته می شود تا سه شب متوالی، از شب تا به صبح بیدار مانده و به عبادت بپردازد و با تأمل در زندگی، اهداف و برنامه ها، خواسته های خود را برای آینده از خداوند مسئلت و طلب نماید.
ماه رمضان نیز با عید فطر به پایان می رسد. یعنی مسلمان بعد از یک ماه بندگی و عبادت، رمضان خویش را با جشن و شادی به دلیل پایان موفقیت آمیز آن به اتمام می رساند.و حتی اجازه ندارد تا در این روز، روزه دار باشد. بر این اساس می توان عید فطر در فرهنگ اسلامی را با نوروز در فرهنگ ایرانی مقایسه کرد. یعنی در روز عید فطر نیز بعد از دوره ای تزکیه و سلوک، می توان از آغازی دوباره برای زندگی معنوی جدید و نو سخن گفت.
در اینجاست که فرد مسلمان در روز عید فطر با بازگشت و توبه از عملکرد گذشته خود، تولد و حیات معنوی دوباره ای را تجربه می کند و این حیات دوباره انگیزه های جدید و امیدی مجدد را در زندگی او به وجود می آورد. بنابراین عید فطر از جمله همان مناسبت هایی است که در فرهنگ دینی با قرار گرفتن در بستر دوری زمان، تلاش می نماید تا خط مستقیم و بی معنای زمان را برای انسان معنادار ساخته و با ایجاد انگیزه و امید، تجدید و نو شدنی دوباره را در بعد معنوی و دینی برای فرد دیندار تعریف نماید. البته شاید این نگرش به رمضان و عید فطر در سطح جامعه به صورت آشکار و برجسته مورد توجه نباشد، اما به طور قطع این نو شدن را در پس ذهن مردم دیندار به خوبی می توان مشاهده نمود. هرچند به دلیل عدم توجه و پروراندن کامل موضوع در جامعه مذهبی، این معنا از عید بعد از گذشت چند روز به فراموشی سپرده می شود.
بنابراین و به صورت خلاصه، زمان خطی است که انسان در ابتدا با مفهوم تقویم آن را دوری کرده و با قرار دادن مناسبت های مختلف بر روی آن، به زمان معنا می بخشد. در فرهنگ دینی زمان دوری برای گسترش مفاهیم به استخدام گرفته شده و با تکرار مناسبت ها زندگی معنوی را بازتولید می کند. در این میان رمضان ماهی است که با تکرار هرساله، تعمق و تحول را از دینداران طلب می کند و با نوید رحمت و بخشش، انگیزه و امید به آینده بهتر معنوی را در ذهن دینداران به وجود می آورد و عید فطر شروع این زندگی جدید معنوی، همراه با نشاط و امیدی دوباره است.
این اتفاق نوعی بی معنایی را برای زمان در زندگی انسان به وجود آورده و گذشت زمان فقط از طریق تغییرات آب و هوایی قابل ارزیابی بود. اما بشر به مرور به فکر محاسبه و ایجاد تقویم و ثبت زمان افتاد. از این رو مفهومی به نام سال و ماه به زندگی انسان ها وارد شد. وضع مفهوم سال، مفهوم زمان را از شکل یک خط ممتد که در پس توالی روزها ادامه می یافت را به مفهومی دوری و پیوشته از زمان (شبیه به حلقه های به هم پیوسته فنر) تبدیل نمود. لذا وضع مفهوم سال و ماه موجب معناداری بیشتر زمان برای انسان ها گردید. اما همین مفهوم از زمان هم نیز، به دلیل معیارهای مختلف در میان انسان های گوناگون در محاسبه تعداد روزهای سال، مفهوم سال و زمان را برای گروه های مختلف انسانی متفاوت می کرد. مثال مشخص و قابل فهم این موضوع تفاوت تقویم شمسی به قمری است. در حالی که تقویم شمسی بر اساس گردش زمین به دور خورشید تهیه شده بود و لذا با تغییرات فصول و دگرگونی های آب و هوایی همخوانی داشت. اما تقویم قمری نمی توانست تفاوت های آب و هوایی را در خود جای دهد. و از این رو تقویم قمری از معنا و مفهوم فصل بی بهره است.
در چنین شرایطی هنوز زمان چندان معنای وسیعی برای انسان ندارد. اما انسان موجودی فرهنگی است.. از رو فرهنگ انسانی را که مجموعه ای از نمادها و مفاهیم ارزشی است در زمان دوری و تکرار شونده، جایگذاری کرده و از این طریق با تکرار آنها، فرهنگ را بارور تر نمود. یعنی با وقوع یک واقعه در روزی از سال، آن واقعه در سال های بعد نیز تکرار گشته و فرهنگ نیز در گستره زمان گسترش یافت. و از این طریق حیات و زندگی خطی انسان روز به روز معنا و مفهوم بیشتری یافت.
بنابراین می توان بیان داشت که از منظر رشته مردم شناسی کارکرد مهم مناسبت ها در تقویم، معنابخشی به زمان و در نتیجه آن معنابخشی به زندگی است. به عنوان نمونه روز 31 شهریور با 1 مهر و یا 29 اسفند با 1 فروردین تفاوتی به لحاظ ماهوی ندارند. مگر به دلیل تفاوت وضع زمین نسبت به خورشید و اندک تفاوتی در دقایق طول روز و شب. اما با وضع و قرار دادن مفهوم عید نوروز و آغاز سال جدید برای اول فروردین، معنا و مفهوم این روز دگرگون شده و مفاهیمی از نو شدن و آغاز دوره ای جدید شکل گرفت. – یا اینکه امروزه اول مهر به دلیل آغاز سال تحصیلی همین تفاوت مفهومی را در خود دارد که در زمان گذشته وجود نداشته است)
امروزه نیز در دنیای مدرن به دلیل پیچیدگی جوامع و گسترش سطح دانش و مهارت انسان ها برخی مفاهیم اهمیت بیشتری نسبت به گذشته یافته
حال می توان از این مقدمه طولانی (هرچند لازم) به موضوع اصلی این نوشته پرداخت. در فرهنگ دینی ما، رمضان ماهی متفاوت از سایر ماه ها و مناسبت های مذهبی است. در این ماه فرد مسلمان با آداب و آیینی خاص از جمله روزه و مناسک دیگر، به بازنگری در زندگی معنوی خود، شناخت خطاها، توبه و بازگشت از مسیرها و اعمال اشتباه، و در نتیجه تصمیم به تغییر و دگرگونی روحی و رفتاری دعوت می شود. از این رو رمضان در بستر مدت زمان 29 یا 30 روزه خود با استمرار، تلاش می کند تا تغییری در زندگی فرد دیندار به وجود آورد. و این توجه به تغییر، بعد از بسترسازی در دو دهه آغازین، در دهه سوم با مناسک شب های قدر به اوج می رسد. یعنی شب هایی که قرار است در آن تقدیر سال آینده و حتی تمام عمر فرد مشخص گردد. بر این اساس از فرد خواسته می شود تا سه شب متوالی، از شب تا به صبح بیدار مانده و به عبادت بپردازد و با تأمل در زندگی، اهداف و برنامه ها، خواسته های خود را برای آینده از خداوند مسئلت و طلب نماید.
ماه رمضان نیز با عید فطر به پایان می رسد. یعنی مسلمان بعد از یک ماه بندگی و عبادت، رمضان خویش را با جشن و شادی به دلیل پایان موفقیت آمیز آن به اتمام می رساند.و حتی اجازه ندارد تا در این روز، روزه دار باشد. بر این اساس می توان عید فطر در فرهنگ اسلامی را با نوروز در فرهنگ ایرانی مقایسه کرد. یعنی در روز عید فطر نیز بعد از دوره ای تزکیه و سلوک، می توان از آغازی دوباره برای زندگی معنوی جدید و نو سخن گفت.
در اینجاست که فرد مسلمان در روز عید فطر با بازگشت و توبه از عملکرد گذشته خود، تولد و حیات معنوی دوباره ای را تجربه می کند و این حیات دوباره انگیزه های جدید و امیدی مجدد را در زندگی او به وجود می آورد. بنابراین عید فطر از جمله همان مناسبت هایی است که در فرهنگ دینی با قرار گرفتن در بستر دوری زمان، تلاش می نماید تا خط مستقیم و بی معنای زمان را برای انسان معنادار ساخته و با ایجاد انگیزه و امید، تجدید و نو شدنی دوباره را در بعد معنوی و دینی برای فرد دیندار تعریف نماید. البته شاید این نگرش به رمضان و عید فطر در سطح جامعه به صورت آشکار و برجسته مورد توجه نباشد، اما به طور قطع این نو شدن را در پس ذهن مردم دیندار به خوبی می توان مشاهده نمود. هرچند به دلیل عدم توجه و پروراندن کامل موضوع در جامعه مذهبی، این معنا از عید بعد از گذشت چند روز به فراموشی سپرده می شود.
بنابراین و به صورت خلاصه، زمان خطی است که انسان در ابتدا با مفهوم تقویم آن را دوری کرده و با قرار دادن مناسبت های مختلف بر روی آن، به زمان معنا می بخشد. در فرهنگ دینی زمان دوری برای گسترش مفاهیم به استخدام گرفته شده و با تکرار مناسبت ها زندگی معنوی را بازتولید می کند. در این میان رمضان ماهی است که با تکرار هرساله، تعمق و تحول را از دینداران طلب می کند و با نوید رحمت و بخشش، انگیزه و امید به آینده بهتر معنوی را در ذهن دینداران به وجود می آورد و عید فطر شروع این زندگی جدید معنوی، همراه با نشاط و امیدی دوباره است.
جالب این است که درکتاب های دعا برخلاف همه ماهها پس از نماز عید فطر تا آخرماه شوال حتی یک دعا و ذکر و مناسبت هم وجود ندارد.