۰
تاریخ انتشار
جمعه ۳ فروردين ۱۳۹۷ ساعت ۱۳:۴۶
بازخوانی کتاب «نوروز در اسلام» نوشته آیت الله سیدعبدالرضا شهرستانی؛

دفاع فقیه عرب از عید نوروز و جایگاه آن در معارف اسلامی

هادی میهن دوست/ پژوهشگر علوم اسلامی حوزه علمیه مشهد
دفاع فقیه عرب از عید نوروز و جایگاه آن در معارف اسلامی
اشاره
عید نوروز به عنوان سنتی ایرانی که قدمت آن به قبل از اسلام می‌رسد مطرح است. از آن سو با ظهور دین اسلام و پذیرش آن توسط ایرانیان، همواره این سؤال باقی است که نسبت این سنت با دین اسلام و دستورات آن چیست؟
از طرفی نوروز در برخی روایات از روزهای مهم و مذهبی معرفی شده و تجلیل آن البته با آداب و رسومی که در روایات بیان شده، بسیار پسندیده شمرده شده است و روزه گرفتن، نماز خواندن، شکر نعمت ولایت بجا آوردن، تجدید بیعت با رهبران دینی و به زیارت مؤمنین و علمای ربانی رفتن ... از جمله اعمالی است که برای این روز ذکر شده است.
از سوی دیگر روایتی تصریح می‌کند: این روز از رسم‌های فرس بوده و اسلام آن‌را از بین برده است و همچنین سؤال فرعی دیگر این‌که آیا از نگاه روایات، نوروز همان اول فروردین است یا روز دیگری مطرح است؟
بررسی و جمع بین این دو دسته روایت کار رجالی و اجتهادی و نگاه فقهی می‌طلبد. چیزی که کمتر در کتب مربوط به نوروز دیده می‌شود.
اما در این میان آیت الله سید عبدالرضا شهرستانی، کتابی با عنوان "النوروز فی الاسلام" در 18 صفر سال 1371ق نگاشته است که به زیبایی مسئله نوروز را با نگاه تازه فقهی به بحث گذاشته است.
با این‌که این کتاب بعد از تقریبا بیست سال، توسط حجت الاسلام علی کاظمی ترجمه شده و در دو هزار نسخه، توسط انتشارات اعلمی تهران در تاریخ 5/3/1354 (1394ق) به چاپ رسیده است، به نظر می‌رسد، در فضای علمی و رسانه‌ای کشور مغفول مانده است. امید است این نوشته در معرفی و احیای دوباره این کتاب موثر باشد.
 

نویسنده کتاب کیست؟
فقیه گران‌قدر آیت‌ الله سید عبدالرضا شهرستانی به سال 1340 هجری قمری در شهر کربلا به دنیا آمد. خاندان شهرستانی، خاندانی فقیه پرور است. پدر ایشان آیت الله سید زین العابدین و جد ایشان آیت الله العظمی سید محمد حسین حسینی شهرستانی(از نوادگان دختری وحید بهبهانی) و مادر ایشان از نوادگان آیت الله العظمی سید مهدی موسوی شهرستانی بود.
فرزندان پسر ایشان نیز عبارتند از: دکتر سید زین العابدین شهرستانی (مؤسس دانشگاه دارالحکمه در کانادا)، حجت الاسلام سید جواد شهرستانی(داماد آیت الله سیستانی) و  آیت الله سید علی شهرستانی(داماد آیت الله مروارید).
وی پس از طی تحصیلات مقدماتی و سطوح حوزه، درس خارج خود را در محضر آیات عظام: سید محمد هادی میلانی، میرزا مهدی شیرازی، سیدعبدالحسین حجت و شیخ مرتضی آشتیانی سپری کرد و مدارج ترقی علمی را پیمود. آیت‏اللَّه شهرستانی علاوه بر تحصیل و تدریس، به اقامه جماعت در صحن حسینی(ع) و پاسخگویی به مسائل دینی می‏پرداخت و راهنمایی و ارشاد مردم را سرلوحه فعالیت‏های خویش قرار می‏داد. وی در برابر نفوذ و تبلیغات فکری و سیاسی و ایجاد شبهات دینی از سوی حزب کمونیست و چپ‏گرایان عراق، ایستادگی می‏کرد و به منظور استحکام بنیان‏های فکری جوانان، ابتدا لجنه الثقافه الإسلامیه را همراه تعداد دیگری از فضلا از جمله مرحوم آیت‏الله محمدهادی معرفت و آیت‏الله سید محمد شیرازی و آیت‏الله سید احمد فالی تأسیس کردند. هدف از این کمیته فرهنگی، پاسخ‏گویی به شبهات موجود بود. اولین نتیجه این کمیته فرهنگی مجله‏ای با نام «أجوبه المسائل الدینیه» بود که در طول زمان انتشار آن بیش از 2800 سؤال دینی پاسخ گفته شده است. این مجله به صورت ماهانه منتشر می‏شد. پیش از آغاز انتشار این مجله، پاسخ‏گویی به شبهات توسط ایشان، در یکی از مجلات کربلا به نام «الشرق» در قالب یک ستون صورت می‏گرفت. این ستون پس از تقریبا پنج سال، تبدیل به مجله‏ای مستقل، تحت عنوان «أجوبه المسائل الدینیه» می‏شود که در آن زمان در تمام عراق توزیع می‏شد. کارهای اولیه این نشریه کاملاً توسط شخص سیدعبدالرضا انجام می‏شد. فرزند ایشان می‌گوید: من یادم می‏آید که پدرم شخصاً نشریات چاپ شده را تمبر می‏زد و بسته‏بندی کرده و بر روی گاری قرار می‏داد و به اداره پست می‏فرستاد.
 این مجله پس از چهارده سال فعالیت، حوزه خوانندگان خود را به فراسوی مرزهای عراق گسترانید. دامنه نفوذ این مجله، رژیم بعث را به واکنش واداشت. از این رو پس از آزار فراوان و حبس فرزندش، او را از عراق بیرون کردند. از آن‏پس در سال 1350 ش به مشهد هجرت کرد و به امور دینی و مذهبی پرداخت. ایشان مؤسسات خیریه و عام‏المنفعه متعددی را تأسیس کرد. وی در ایران نیز مجله «الإرشاد» را مقارن با آغاز انقلاب اسلامی در سال 1400 هجری منتشر کرد که هفت شماره از آن منتشر شد. در این مجله بزرگانی چون علامه عسگری، دکتر صلاح الصاوی، سید فاضل میلانی، واعظ زاده خراسانی، الهی خراسانی و دیگران مطالبی را منتشر کرده‏اند.
آیت الله شهرستانی به رغم مسئولیت‌های سنگین آثار علمی زیادی را در طول حیات نوشت که بعضی از آنها چاپ شده اند از جمله: السجود علی التربةالحسینیة 1388ق؛ صلاة الجمعة فی عصرالغیبة 1380ق؛ مجلة اجوبةالمسایل الدینیة در14 جلد؛ النیروز فی الاسلام1371ق؛ الطریق القویم الی جنة النعیم؛ الصراط المستقیم فی الامامة 1396؛ سوالکم وجوابنا در8 جلد؛ الامر باالمعروف والنهی عن المنکر؛ حیاة الامام الحسین بن علی علیه السلام؛ دو تقویم یکی برای صد سال هجری و دیگری تقویم دائمی و ... . آثار مخطوط ایشان عبارتند از: مقالید الهدی فی شرح عروة الوثقی در7جلد؛ دفع الشبهات وحل الاشکال؛ غایة التقریب فی شرح منظومة التهذیب؛ حاشیه بر مکاسب وقوانین ورسایل ولمعه ومعالم؛ عقائد المومنین فی اصول الدین؛ الطریق المستقیم فی بیان اصول الدین و... .
سرانجام آن عالم بزرگوار و خادم دین در 11 مرداد 1376 ش برابر با 27 ربیع الاول 1418 ق در سن 77 سالگی در مشهد رحلت کرد و در صحن آزادی حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
معرفی کتاب
کتاب با چهار تقریظ مهم از چهار شخصیت بنام فقهی اصولی شروع می‌شود. تقریض‌ها از آیت الله سید میرزا مهدی شیرازی حایری، آیت الله سید محمد هادی میلانی، آیت الله شیخ محمد خطیب و آیت الله شیخ محمد رضا اصفهانی حایری است.
نکته مشترک این تقریض‌ها، ستایش از جامعیت و نگاه و اسلوب تازه و ابتکاری این اثر است. برخی این کتاب را در باب خود بی‌مانند دانسته و اشاره کرده‌اند که این کتاب، جز به زحمت و مطالعه و تحقیق فراوان حاصل نمی‌شود.  
این کتاب، در ابتدا اهمیت نوروز در اسلام را بیان کرده و با نگاهی فقهی امضاء یا عدم امضاء نوروز توسط اسلام را به بحث گذاشته و روایات دو طرف را بررسی سندی و دلالی کرده و به جمع بندی می‌پردازد و بعد به شبهات مطرح، پاسخ گفته و به اعمال وارد شده در این روز اشاره می‌کند. در پایان نیز به بحث تعیین نوروز پرداخته و اقوال فقها را در این زمینه بیان می‌کند.
مؤلف در این کتاب، مانند بسیاری از کتب به جمع‌آوری روایات مرتبط با نوروز اکتفاء نکرده است؛ بلکه با روشی فقهی و اجتهادی، به تحلیل روایات، حل تعارضات و جواب به شبهات آن پرداخته است و در این بین از توضیح بحث‌های مبنایی و مقدماتی مورد نیاز نیز نگذشته است؛ به عنوان مثال قاعده تسامح در ادله سنن یا لغت و لفظ عید را نیز واکاوی کرده است. رجال روایات نیز به طور وافی و کافی بررسی شده و به شبهات مربوط به سند نیز پاسخ گفته شده است. 
مطالب کتاب دارای بخش و فصل بندی خاصی نیست؛ اما مطالب با عناوین متعددی از یک‌دیگر تفکیک شده و نظم و ساختار منطقی کتاب را حفظ کرده است. 
کتاب با بحثی با عنوان "نوروز روز مبارکی است" آغاز می‌شود. در این بخش نوروز از جمله اعیاد مجوسیان دانسته شده که توسط اسلام امضاء شده است؛ مانند بسیاری از احکام و آداب و رسوم دیگری که قبل از اسلام بوده و مهر تأیید اسلام بر آن نهاده شده است؛ مثل حرمت جنگ در ماه‌های حرام یا روزه که در امت‌های پیشین نیز بوده است.  
بخش دوم با عنوان "اعیاد منحصر در سه روز نیست" در حقیقت بیان یک اشکال و جواب است. برخی اعیاد اسلامی را منحصر در سه عید فطر و قربان و جمعه دانسته و گفته‌اند اطلاق عید به غیر این سه مورد مخالف شرع، و بدعت است.
مولف با استناد به احادیث مختلفی اعیاد اسلامی را به پنج یا شش مورد می‌رساند و به ویژه بر احادیث عید غدیر تاکید می‌ورزد: 1. عید فطر؛ 2. عید قربان؛ 3. عید جمعه؛ 4. عید عرفه؛ 5. عید غدیر؛ 6. عید مبعث.
ایشان در ادامه با توجه به معنای لغوی عید و اعمالی که در روایات برای نوروز ذکر شده است، اطلاق بدعت بر عید نوروز و عبادات وارده آن را نادرست می‌داند. در ادامه بحث نیز دو اعتراض مرتبط دیگر را مطرح و پاسخ می گوید.
در بخش یا عنوان سوم: "روایت معلی بن خنیس از نظر علم درایه" بررسی شده و با عنوان یک مسئله اجتهادی، طریقه استنباط مشروعیت اعمال نوروز بیان شده است.
راوی برخی از روایات نوروز، معلی بن خنیث است. مؤلف در این بخش پس از ذکر تقسیمات حدیث به صحیح و حسن و قوی و مقبول از وجیزه شیخ بهاء، روایت معلی بن خنیس را حسنه و یا قویه دانسته و می‌گوید پس از شهرت نزد اصحاب مقبوله نیز هست و در فرض وجود ضعف در روایت معلی بن خنیث، شهرت جابر آن است. افزون بر این به اخبار من بلغ نیز می‌توان استناد جست و استحباب یا جواز اتیان اعمال نوروز را به احتمال محبوبیت و تحصیل ثواب نتیجه گرفت.
در بخش چهارم متن "حدیث معلی بن خنیث" ذکر شده است. مرحوم مجلسی این حدیث را در ج‏56 بحار الأنوار (ط - بيروت) ص 119 نقل کرده است:
الْمَوْلَى السَّيِّدُ الْمُرْتَضَى الْعَلَّامَةُ بَهَاءُ الدِّينِ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ الْحَمِيدِ النَّسَّابَةُ دَامَتْ فَضَائِلُهُ رَوَاهُ بِإِسْنَادِهِ إِلَى الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ عَنِ الصَّادِقِ ع‏:  أَنَّ يَوْمَ النَّيْرُوزِ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي أَخَذَ فِيهِ النَّبِيُّ ص لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع الْعَهْدَ بِغَدِيرِ خُمٍّ فَأَقَرُّوا لَهُ بِالْوَلَايَةِ فَطُوبَى لِمَنْ ثَبَتَ عَلَيْهَا وَ الْوَيْلُ لِمَنْ نَكَثَهَا وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي وَجَّهَ فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ ص عَلِيّاً ع إِلَى وَادِي الْجِنِّ فَأَخَذَ عَلَيْهِمُ الْعُهُودَ وَ الْمَوَاثِيقَ وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي ظَفِرَ فِيهِ بِأَهْلِ النَّهْرَوَانِ وَ قَتَلَ ذَا الثُّدَيَّةِ وَ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي يَظْهَرُ فِيهِ قَائِمُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ وُلَاةَ الْأَمْرِ وَ يُظْفِرُهُ اللَّهُ تَعَالَى بِالدَّجَّالِ فَيَصْلِبُهُ عَلَى كُنَاسَةِ الْكُوفَةِ وَ مَا مِنْ يَوْمِ نَوْرُوزٍ إِلَّا نَحْنُ نَتَوَقَّعُ فِيهِ الْفَرَجَ لِأَنَّهُ مِنْ أَيَّامِنَا حَفِظَتْهُ الْفُرْسُ وَ ضَيَّعْتُمُوهُ... .
در بخش پنجم "خبر معارض" با روایت معلی بن خنیس ذکر شده است: مرحوم مجلسی از کتاب مناقب نقل می‌کند که منصور به امام کاظم (ع) پیشنهاد کرد برای تبریک نوروز جلوس کند و هدایایی که برایش می‌آورند تحویل بگیرد. حضرت در پاسخ به او فرمودند: من در اخبار جدم جستجو کردم و خبری از عید در آن‌ها ندیدم و این روز از رسم‌های فرس است و اسلام آن‌را از بین برده است. پناه می‌برم به خدا که ما چیزی را احیاء کنیم که اسلام آن‌ را محو کرده است. منصور گفت: شما این عمل را به خاطر سیاست لشگر انجام دهید. تو را به خدای عظیم سوگند می‌دهم که جلوس کنید. حضرت هم جلوس فرمودند.
 
جمع بین دو روایت
نگارنده کتاب بعد از بیان خبر معارض، سخن علامه مجلسی را در جمع بین دو روایت نقل می‌کند: علامه مجلسی سند روایت معلی بن خنیس را قوی تر دانسته و این خبر را حمل بر تقیه کرده‌اند.
سپس مؤلف تک تک افراد سند روایت معلی را بررسی کرده و در " تقویت رجال سند خبر معلی" می‌کوشد و در عنوانی جدا  بحث "توثیق معلی بن خنیث" و "اخبار وارده درباره معلی" را مفصل ذکر می‌کند. در ادامه نیز دو اشکال دیگر درباره روایت معلی مطرح کرده و پاسخ می‌گوید.
مؤلف در بخش ششم به "اخبار دال بر اعمال نوروز" پرداخته است: نماز و روزه  و غسل از جمله اعمالی است که برای این روز در این روایات ذکر شده است. همچنین در عنوانی دیگر به ادعیه و اذکار نوروز نیز پرداخته است. مؤلف در کنار نقل این روایات به گفتار و فتاوی فقها نیز اشاره می‌کند.
مؤلف در بخش هفتم کتاب به "اخبار تسامح در ادله سنن" پرداخته و معنا و مفهوم آن را بیان کرده است. اشکال‌هایی را نیز درباره این قاعده مطرح و پاسخ گفته است.  
بحث "تعیین نوروز" بخش پایانی کتاب را تشکیل داده است. شناخت نوروز از این جهت که اعمالی از طرف شارع برای آن وارد شده، مهم است. اقوال مختلفی در تعیین این روز مطرح شده است. نظر مشهور این است که نوروز همان روزی است که در آن خورشید پیش از زوال در اولین برج حمل قرار می‌گیرد. اگر خورشید بعد از ظهر به اولین درجه برج حمل منتقل شود، نوروز روز بعدی خواهد بود. سپس مؤلف نام علمایی را که به این مطلب تصریح کرده‌اند، از علامه (متوفای726) تا شیخ انصاری و صاحب مستند ذکر می‌کند و می‌گوید در این گستره زمانی، نوروز در روز انتقال خورشید به برج حمل استعمال می‌شده است و با ضمیمه نمودن اصل عدم نقل، مطلب تمام است.
نویسنده کتاب در پاسخ این اشکال که استعمال نوروز در این مطلب غیر از استعمال نوروز در بلاد عجم است (اول جدی) می‌گوید: هنگامی‌که در یک مسئله عرف متعدد شود به عرف شرعی توجه خواهیم کرد و اگر شارع از خود عرفی نداشت به نزدیک‌ترین بلاد و زبان‌ها به شرع مراجعه می‌شود. بنابراین باید به زبان بلاد عرب  توجه کرد؛ چرا که بلاد آنان به شرع نزدیک‌تر است. چه بسا اول سال ایرانیان نیز اول حمل بوده باشد و بعدها اول سال ایرانیان به خاطر عدم ضبط کبیسه، اندکی از اول برج حمل تخلف پیدا کرده باشد. 
مؤلف در مجموع پنج دلیل برای استعمال نوروز برای روز انتقال خورشید به برج حمل ذکر می‌کند و در نهایت می‌گوید اگر با این مرجحات مطلب ما را ثابت دانستید که خوب است و الا با توجه به علم اجمالی به وجود روزی به نام نوروز که از نظر شرع دارای اهمیت و دارای اعمال مخصوصی است، خواهیم گفت می‌توان احتیاط کرده و این اعمال را در جمیع روزهایی که احتمال نوروز می‌رود به عنوان رجاء و محبوبیت انجام داد.
 
نتایج این تحقیق گران‌مایه را می‌توان این چنین برشمرد:
نوروز اگر چه به قبل از اسلام بر می‌گردد ولی مورد امضاء و تأیید اسلام قرار گرفته و روزی مبارک است.
اعمال وارده در نوروز نه تنها بدعت نیست؛ بلکه مشروع و مستحب است.
در فرض عدم اثبات استحباب، انجام اعمال نوروز با تمسک به قاعده تسامح در ادله سنن، جایز و به قصد رجاء دارای ثواب است.
معلی بن خنیث و روایت وی مورد اعتماد است و دلالت بر برکت و عظمت نوروز می‌کند.
سند خبر معارض با روایت معلی بن خنیث، مورد اعتماد نیست و حمل بر تقیه می‌شود.
 نوروز اول فروردین نیست؛ بلکه همان روزی است که در آن خورشید پیش از زوال در اولین برج حمل قرار می‌گیرد و اول سال ایرانیان نیز در ابتدا اول حمل بوده است و بعدها به خاطر عدم ضبط کبیسه، اندکی از اول برج حمل تخلف پیدا کرده است.
 
کتاب نوروز در اسلام تألیف آیت الله سید عبدالرضا شهرستانی، ترجمه حجت الاسلام علی کاظمی، در154 صفحه قطع جیبی و در دو هزار نسخه، توسط انتشارات اعلمی تهران در تاریخ 5/3/1354 به چاپ رسیده است.
 
https://www.razavi.news/vdcivvar.t1aqw2bcct.html
razavi.news/vdcivvar.t1aqw2bcct.html
کد مطلب ۲۶۸۵۸
ارسال نظر
نام شما

آدرس ايميل شما