​امام رضا(ع)؛ امام مذاکره یا مناظره؟

با مراجعه به فرهنگ لغات و اندکی جستجو می‌توان معنای مناظره را دریافت. دهخدا در فرهنگ لغات خود مناظره را اینگونه تعریف می‌کند: با هم بحث کردن، مجادله و نزاع با همدیگر و بحث با یکدیگر در حقیقت و ماهیت چیزی.
همچنین درباره مذاکره می‌گوید: مذاکره یعنی مکالمه، گفتگو.
با این تعاریف، به وضوح می‌توان فهمید که در مناظره رابطه دو طرف رابطه‌ای مسالمت‌آمیز نیست، برخلاف مذاکره که رابطه دو طرف رابطه‌ای نزاع‌گونه و از روی دشمنی نیست. در علم منطق در تعریف مناظره چنین آمده است که مناظره نوعی مجادله است که با هدف سرکوب دشمن و اثبات سخن خود صورت می‌گیرد. در مجادله هدف، ابزارهای ارتباط را توجیه می‌کند؛ یعنی طرفین به خود اجازه می‌دهند از هر راهی برای سرکوب طرف مقابل استفاده کنند. بر این اساس دین اسلام از پیروان خود می‌خواهد که از مجادله به این شیوه بپرهیزند و از هر راه حق و باطلی برای اثبات ادعای خود استفاده نکنند.
در زندگی امام رضا علیه‌السلام مناظرات فراوانی یافت می‌شود که برجسته‌ترین آنها مناظره حضرت با سران ادیان مختلف مسیحی و یهودی و زردشتی و... است. در این مناظرات، اگر چه امام رضا علیه‌السلام به عنوان رهبر و امام مذهب شیعه، از ابزارهای غیراخلاقی بهره نمی‌برد، اما طرف مقابل را نیز دوست خود فرض نمی‌گیرد. شاهد این کلام را در شیوه مناظره امام با جاثلیق، رهبر مسیحیان می‌توان یافت. امام در مواجهه با جاثلیق و همچنین مناظره با هربذ زردشتی، وقتی می‌بیند که آنها با بی ادبی تمام به دنبال تخریب وجهه حضرت هستند، پاسخ‌هایی دندان شکن و کوتاه به آنها می‌دهد که اگرچه در کلام ایشان سخنی خلاف ادب دیده نمی‌شود، اما هدف آن حضرت یعنی برتری در مناظره را محقق کرده و آنها را در انظار عموم رسوا می‌کند.
اگر به شیوه مناظره امام با عمران صابئی دقت کنیم، این مسئله روشن‌تر می‌شود. امام در مواجهه با عمران، آنگاه که عمران اعتراف می‌کند که اگر سخن حقی بشنود، قبول می‌کند و ایمان می‌آورد، شیوه و لحن خود را تغییر می‌دهند. لحن امام در مواجهه با عمران، آرام‌تر، صبورانه‌تر، مهربانانه‌تر و البته مفصل‌تر است. امام هرگز به عمران و امثال جاثلیق و هربذ و رأس‌الجالوت یکسان نمی‌نگرد. بنابراین اگر قرار باشد از امام رضا علیه‌السلام در رفتار و عملکرد خود الگو بگیریم، نباید میان دو مقوله خلط کرده و مذاکره و مناظره را یکسان بپنداریم.