آسیب شناسی مجالس زنانه:
«خانم جلسه‌ای»های سخنور اما کم اطلاع!
زهرا باقری/دانشجوی دکتری مطالعات زنان
مجالس زنانه که در ماه محرم، همراه با دیگر مجالس عزاداری امام حسین(ع) برگزار می شود، در کنار مزایایی همچون بالابردن سرمایه اجتماعی معایبی هم دارد که می توان به کم اطلاع بودن سخنران های این مراسم به عنوان اشکال اساسی آن اشاره کرد.
اندیشمندان، صاحبنظران و دغدغه مندان نظام جمهوری اسلامی ایران در تمام ایام سال و به مناسب های مختلف به پشتوانه بهره مندی از فرهنگ غنی اسلامی و شیعی، سعی در درونی سازی این فرهنگ و گسترش آن در بین مردم دارند، اما برخی از ایام در طول سال این فرصت را ایجاد می کند که خود مردم مشتاقانه به سمت شنیدن و فراگیری آموزه های دینی بشتنابند و این مطالبه را داشته باشند که شبهات اعتقادی ای که در طول سال به ذهن آنان خطور می کند، برطرف شود.
یکی از این ایام، ماه محرم و صفر است و امام رضا(ع) در حدیث معروف به «ریان بن شبیب» که به نوبه خود، یکی از بهترین و جامع ترین بیانات معصومین در فضیلت، ثواب و آداب ماه محرم و عاشورای حسینی، می باشد در خصوص آغاز عزاداری از ابتدای ماه محرم، می فرمایند: "چون ماه محرّم مىرسيد كسى پدرم (امام کاظم) را خندان نمىديد. غم و اندوه بر او چيره بود تا آن كه ده روز مىگذشت، روز دهم (عاشورا) روز سوگوارى و اندوه و گريه او بود و مىفرمود: عاشورا، روزى است كه حسين عليهالسلام در آن كشته شد."
این فرصت استثنایی، طبق آموزه های دین مبین اسلام تلفیقی از مجالس سخنرانی و سوگواری است تا افزایش شعور به همراه شور حسینی(ع) اتفاق بیفتد اما با توجه به عصر ارتباطات و افزایش آگاهی های مخاطبین، تبحر و چیره دستی خطیب، مداح و گردانندگان این مراسم بسیار حائز اهمیت است، زیرا به سبب استفاده از ماهواره و حضور در شبکه های اجتماعی موبایلی که در بعضی موارد حتی فرصت گفت و گوی خانوادگی را هم از افراد سلب کرده، شبهات دینی، اعتقادی زیادی ایجاد شده است.
در این بین، سخنران مجلس نقش مهمی را ایفا می کند که اگر از توانایی سخنوری و تسلط بر پاسخگویی به شبهات برخوردار نباشد، به احتمال زیاد دلزدگی را در مستمع ایجاد می کند و احتمال حضور وی را در جلسات بعدی بشدت کاهش می دهد.
توجه به این مهم باعث شده است که در اکثر مساجد و هیات های معروف از خطبای مشهور که از اشراف اطلاعاتی نسبت به شبهات اعتقادی برخوردارند و از فنون سخنوری هم اطلاعات خوبی دارند، استفاده شود تا بتوانند پاسخگوی نیاز مستعمین باشند اما در مجالس خانگی زنانه که سابقه ی دیرینه ای در فرهنگ ایرانی دارد، این دقت و نظارت به چشم نمی خورد.
مجالس زنانه از نظر برخورداری از سخنران در چند دسته قابل تفکیک هستند؛ جلسات خانگی ای که سخنران خود را از بیرون دعوت می کنند و این سخنران معمولا یک روحانی شناخته شده مانند امام جماعت مسجد در محله است که به جهت آشنا بودن با مخاطبین، سوالات بسیار کمی در این جلسات مطرح می شود و به طور معمول به یک سخنرانی در خصوص زندگی امام حسین(ع) و یارانش که متناسب با هر روز از ماه محرم است، اکتفا می شود.
نوع دیگری از این سخنرانی، دعوت از کسانی است که عموما به «خانم جلسه ای» شهرت دارند، بانوانی که به جهت قدمت سکونت و شهرت در محله شناخته شده اند ولی معمولا از سواد دینی کافی برخوردار نیستند و با توسل به صدای خوبی که دارند، بیش از آنکه به سخنرانی بپردازد، زمان را به مداحی هایی که ممکن است آغشته با خرافات و بدعت نیز باشد، اختصاص می دهند و اگر معتقد به سخنرانی پیش از مداحی باشند، معمولا احادیثی که سند آن ها ضعیف است و برای نسل امروز پر از شبهه، اشکال و سوال است را مطرح می کنند.
سخنران هایی هم هستند که تحصیلات حوزوی دارند اما برخی از آن ها، در رویارویی با سوالاتی که مستمعین نوجوان و جوان مطرح می کنند با نگاه جزمی و متعصبانه یا پاسخ نمی دهند و یا به نوعی پاسخگو هستند که کمتر مستمعی از رده سنی نوجوان و جوان جذب این مجالس شوند.
اما نوع دیگری هم وجود دارد و آن جلساتی است که زنان به دلیل برخی مسائل از جمله نیافتن یک سخنران متبحر که هزینه پایینی را دریافت کند، ترجیح می دهند که فقط دور هم جمع بشوند و بدون داشتن جلسه وعظ تنها به خواندن زیارت عاشورا و دیگر ادعیه مرتبط و ذکر مصیبت قناعت کنند.
با توجه به تبلیغاتی که برای شرکت در مراسم های دسته جمعی صورت می گیرد و هزینه هایی که گاهی اوقات به سبب برگزاری مجالس زنانه صرف می شود، زنان دیگر کمتر علاقمند به شرکت در مجالس صرفا زنانه با سخنرانی یک بانوی خطیب هستند، حال آنکه شرکت در این مراسم ها منفعت های زیادی دارد و به نوعی سرمایه اجتماعی محلی محسوب می شود، یکی از مزایای آن که نمونه های مشابه فراوانی در گذشته دارد، آشنایی بیشتر از مشکلات و مسائل هم محله ای هاست که در دیدارهای مکرر اتفاق می افتد و مشارکت زنان محله باعث رفع مشکلات نیازمندان می شد.
منفعت دیگر جلسات خانگی زنانه، نزدیکی محل برگزاری مراسم به خانه افراد است که با توجه به داشتن بچه و یا افراد سالمند این ویژگی بهره مندی بیشتر این افراد را از مراسم شامل می شود.
جلوگیری از چشم و هم چشمی و تجملات در این جلسات نیز فرهنگ ساده زیستی را در محله ارتقاء می دهد و از سوی دیگر در پایان این مراسم، معمولا زنان کارآفرین با هماهنگی صاحب مجلس، به عرضه محصولات تولیدی خود می پردازند که این هم یک ویژگی اقتصادی خوب و سالم است.
اما همه این مزایا در زمانی اتفاق می افتد که به طور صریح و مشخص، نهادهای مسئول مانند حوزه علمیه، به نظارت بر بانوان واعظ بپردازد و همانطور که طلبه های مرد را در این ایام به تبلیغ می فرستد، بانوان طلبه ی دارای کارت تبلیغ که سخنور و مطلع هستند را به محلات بشناساند تا با حضور در این مراسم با پاسخگویی به شبهات دینی و طرح مسائل روز نوجوانان و جوانان مستمع عزای امام حسین(ع) را بیش از گذشته جذب کند.
تعیین هزینه مشخص برای هر واعظ بر اساس معیارهایی که می تواند وجود داشته باشد، مانند استاد دانشگاه و یا معلم، موضوع دیگری است که باید مدنظر مسئولین قرار گیرد چرا که در صورت اعلام هزینه های بالای برخی سخنران ها، قشر متوسط و یا ضعیف برگزار کننده مجالس روضه ماه محرم توانایی دعوت از واعظ را از دست می دهند و مجالس آن ها در امر تبلیغ رسالت زینبی(س) دور می ماند.
در پایان به نظر می رسد رسالت دیگر نهادهای متولی گسترش فرهنگ عاشورا در جامعه آموزش واعظین محلی که از سواد دینی چندانی برخوردار نیستند، باشد زیرا آنان دارای مقبولیت در محله و مسلط به فنون سخنوری هستند که اگر تحت آموزش قرار دادن این افراد به جذب مخاطب کمک می کند.
امید آنکه سخنران ها، مادحین و گردانندگان مراسم و هیات های عزاداری از فرصت استثنایی ماه محرم و صفر برای جذب هرچه بیشتر نسل جوان که در وجودشان عشق و علاقه به اباعبدالله الحسین(ع) ریشه دارد، بهره لازم را ببرند و شور را با شعور حسینی(ع) گره بزنند.
اندیشمندان، صاحبنظران و دغدغه مندان نظام جمهوری اسلامی ایران در تمام ایام سال و به مناسب های مختلف به پشتوانه بهره مندی از فرهنگ غنی اسلامی و شیعی، سعی در درونی سازی این فرهنگ و گسترش آن در بین مردم دارند، اما برخی از ایام در طول سال این فرصت را ایجاد می کند که خود مردم مشتاقانه به سمت شنیدن و فراگیری آموزه های دینی بشتنابند و این مطالبه را داشته باشند که شبهات اعتقادی ای که در طول سال به ذهن آنان خطور می کند، برطرف شود.
یکی از این ایام، ماه محرم و صفر است و امام رضا(ع) در حدیث معروف به «ریان بن شبیب» که به نوبه خود، یکی از بهترین و جامع ترین بیانات معصومین در فضیلت، ثواب و آداب ماه محرم و عاشورای حسینی، می باشد در خصوص آغاز عزاداری از ابتدای ماه محرم، می فرمایند: "چون ماه محرّم مىرسيد كسى پدرم (امام کاظم) را خندان نمىديد. غم و اندوه بر او چيره بود تا آن كه ده روز مىگذشت، روز دهم (عاشورا) روز سوگوارى و اندوه و گريه او بود و مىفرمود: عاشورا، روزى است كه حسين عليهالسلام در آن كشته شد."
این فرصت استثنایی، طبق آموزه های دین مبین اسلام تلفیقی از مجالس سخنرانی و سوگواری است تا افزایش شعور به همراه شور حسینی(ع) اتفاق بیفتد اما با توجه به عصر ارتباطات و افزایش آگاهی های مخاطبین، تبحر و چیره دستی خطیب، مداح و گردانندگان این مراسم بسیار حائز اهمیت است، زیرا به سبب استفاده از ماهواره و حضور در شبکه های اجتماعی موبایلی که در بعضی موارد حتی فرصت گفت و گوی خانوادگی را هم از افراد سلب کرده، شبهات دینی، اعتقادی زیادی ایجاد شده است.
در این بین، سخنران مجلس نقش مهمی را ایفا می کند که اگر از توانایی سخنوری و تسلط بر پاسخگویی به شبهات برخوردار نباشد، به احتمال زیاد دلزدگی را در مستمع ایجاد می کند و احتمال حضور وی را در جلسات بعدی بشدت کاهش می دهد.
توجه به این مهم باعث شده است که در اکثر مساجد و هیات های معروف از خطبای مشهور که از اشراف اطلاعاتی نسبت به شبهات اعتقادی برخوردارند و از فنون سخنوری هم اطلاعات خوبی دارند، استفاده شود تا بتوانند پاسخگوی نیاز مستعمین باشند اما در مجالس خانگی زنانه که سابقه ی دیرینه ای در فرهنگ ایرانی دارد، این دقت و نظارت به چشم نمی خورد.
مجالس زنانه از نظر برخورداری از سخنران در چند دسته قابل تفکیک هستند؛ جلسات خانگی ای که سخنران خود را از بیرون دعوت می کنند و این سخنران معمولا یک روحانی شناخته شده مانند امام جماعت مسجد در محله است که به جهت آشنا بودن با مخاطبین، سوالات بسیار کمی در این جلسات مطرح می شود و به طور معمول به یک سخنرانی در خصوص زندگی امام حسین(ع) و یارانش که متناسب با هر روز از ماه محرم است، اکتفا می شود.
نوع دیگری از این سخنرانی، دعوت از کسانی است که عموما به «خانم جلسه ای» شهرت دارند، بانوانی که به جهت قدمت سکونت و شهرت در محله شناخته شده اند ولی معمولا از سواد دینی کافی برخوردار نیستند و با توسل به صدای خوبی که دارند، بیش از آنکه به سخنرانی بپردازد، زمان را به مداحی هایی که ممکن است آغشته با خرافات و بدعت نیز باشد، اختصاص می دهند و اگر معتقد به سخنرانی پیش از مداحی باشند، معمولا احادیثی که سند آن ها ضعیف است و برای نسل امروز پر از شبهه، اشکال و سوال است را مطرح می کنند.
سخنران هایی هم هستند که تحصیلات حوزوی دارند اما برخی از آن ها، در رویارویی با سوالاتی که مستمعین نوجوان و جوان مطرح می کنند با نگاه جزمی و متعصبانه یا پاسخ نمی دهند و یا به نوعی پاسخگو هستند که کمتر مستمعی از رده سنی نوجوان و جوان جذب این مجالس شوند.
اما نوع دیگری هم وجود دارد و آن جلساتی است که زنان به دلیل برخی مسائل از جمله نیافتن یک سخنران متبحر که هزینه پایینی را دریافت کند، ترجیح می دهند که فقط دور هم جمع بشوند و بدون داشتن جلسه وعظ تنها به خواندن زیارت عاشورا و دیگر ادعیه مرتبط و ذکر مصیبت قناعت کنند.
با توجه به تبلیغاتی که برای شرکت در مراسم های دسته جمعی صورت می گیرد و هزینه هایی که گاهی اوقات به سبب برگزاری مجالس زنانه صرف می شود، زنان دیگر کمتر علاقمند به شرکت در مجالس صرفا زنانه با سخنرانی یک بانوی خطیب هستند، حال آنکه شرکت در این مراسم ها منفعت های زیادی دارد و به نوعی سرمایه اجتماعی محلی محسوب می شود، یکی از مزایای آن که نمونه های مشابه فراوانی در گذشته دارد، آشنایی بیشتر از مشکلات و مسائل هم محله ای هاست که در دیدارهای مکرر اتفاق می افتد و مشارکت زنان محله باعث رفع مشکلات نیازمندان می شد.
منفعت دیگر جلسات خانگی زنانه، نزدیکی محل برگزاری مراسم به خانه افراد است که با توجه به داشتن بچه و یا افراد سالمند این ویژگی بهره مندی بیشتر این افراد را از مراسم شامل می شود.
جلوگیری از چشم و هم چشمی و تجملات در این جلسات نیز فرهنگ ساده زیستی را در محله ارتقاء می دهد و از سوی دیگر در پایان این مراسم، معمولا زنان کارآفرین با هماهنگی صاحب مجلس، به عرضه محصولات تولیدی خود می پردازند که این هم یک ویژگی اقتصادی خوب و سالم است.
اما همه این مزایا در زمانی اتفاق می افتد که به طور صریح و مشخص، نهادهای مسئول مانند حوزه علمیه، به نظارت بر بانوان واعظ بپردازد و همانطور که طلبه های مرد را در این ایام به تبلیغ می فرستد، بانوان طلبه ی دارای کارت تبلیغ که سخنور و مطلع هستند را به محلات بشناساند تا با حضور در این مراسم با پاسخگویی به شبهات دینی و طرح مسائل روز نوجوانان و جوانان مستمع عزای امام حسین(ع) را بیش از گذشته جذب کند.
تعیین هزینه مشخص برای هر واعظ بر اساس معیارهایی که می تواند وجود داشته باشد، مانند استاد دانشگاه و یا معلم، موضوع دیگری است که باید مدنظر مسئولین قرار گیرد چرا که در صورت اعلام هزینه های بالای برخی سخنران ها، قشر متوسط و یا ضعیف برگزار کننده مجالس روضه ماه محرم توانایی دعوت از واعظ را از دست می دهند و مجالس آن ها در امر تبلیغ رسالت زینبی(س) دور می ماند.
در پایان به نظر می رسد رسالت دیگر نهادهای متولی گسترش فرهنگ عاشورا در جامعه آموزش واعظین محلی که از سواد دینی چندانی برخوردار نیستند، باشد زیرا آنان دارای مقبولیت در محله و مسلط به فنون سخنوری هستند که اگر تحت آموزش قرار دادن این افراد به جذب مخاطب کمک می کند.
امید آنکه سخنران ها، مادحین و گردانندگان مراسم و هیات های عزاداری از فرصت استثنایی ماه محرم و صفر برای جذب هرچه بیشتر نسل جوان که در وجودشان عشق و علاقه به اباعبدالله الحسین(ع) ریشه دارد، بهره لازم را ببرند و شور را با شعور حسینی(ع) گره بزنند.
