برای بررسی مقوله بلندمرتبهسازی با رویکرد «فقه شهر» ابتدا باید نظریه فقهیِ «چشمانداز و فضاهای شهری» با روش میانرشتهای و توجه به اهداف شریعت در زندگی شهری، از منابع دین یعنی کتاب، سنت و عقل کشف و طراحی شود. در این نوشتار فارغ از روش مطلوبی که گذشت، بر اساس قواعد فقهی که در فقه موجود، مطرح است بهاجمال به بیان دلایل ممنوعیت بلندمرتبهسازی در اطراف حرم مطهر رضوی میپردازیم.
- خدشه به نماد فرهنگ دینی:
بنابر قاعده فقهی «حفظ و تعظیم شعائر دینی» هر آنچه که نماد و علامت دین و فرهنگ دینی باشد، حفظ و پاسداشت آن بر همگان واجب است.
شعائر به معنی نشانه ها می باشد و به هر چیزی که شعار و نشانه باشد اطلاق می شود. عنوان «شعائر» با اضافه به «اللَّه» در آیات متعدد قرآن کریم آمده است. در اینکه مراد از «شعائر اللَّه» چیست، دیدگاههاى مفسران مختلف است. همه احکام و دستورهاى خداى متعال؛ عبادتهایى که آشکارا و به صورت جمعى برگزار مى شود، مانند حج؛ سرفصلهاى آیین الهى و برنامه هاى کلى و آنچه در نخستین برخورد با این آیین جلب توجه مى کند و خصوص مناسک حج از جمله این دیدگاهها است.
شکی نیست که توهین و بیاحترامی به شعائر الهی، ممنوع و حرام است.
مهم آنکه مصادیق نماد و شعائر الهی منحصر به آنچه که در قرآن آمده نیست. به بیان دیگر نماد فرهنگ دینی، تعبدی و توقیفی نیست بلکه به اعتبار جامعه اسلامی وابسته است که چیزی را نماد توجه به احکام و فرهنگ دین بداند. مصداق این نماد میتواند متناسب با عرف و سبک زندگی جامعه اسلامی باشد.
حال روشن است که حرم مطهر رضوی که محل اقامه نمازهای روزانه، اعتکاف، قرائت قرآن، نماز جمعه و دیگر مراسم مذهبی و نیز مکانی برای توسل جستن به امام رضا(ع) و دیگر ائمه اطهار است، از شعائر الهی و نماد واضح فرهنگ دینی است. مسجد گوهرشاد خود به تنهایی نماد باعظمت فرهنگ اسلامی است.
بنابراین هر عملی که در عرف جامعه، مصداق بیاحترامی و خدشه به پاسداشت این نماد اسلامی باشد، ممنوع است.
اگر حرم مطهر رضوی در محصور ساختمانهای مرتفع واقع شود و در سیطره هتلها و برجهای تجاری باشد، قطعا مقام و عظمت این مکان مخدوش خواهد شد و منزلت آن را فروکاستهایم. حرم مطهر رضوی در فضای پیرامونی خود باید هویدا و برجسته باشد و هیچ مزاحم و مانعی این فضای قدسی و نماد فرهنگ اسلامی را برهم نزند. چه آنکه بخشی مهمی از بیانگری و پیامداری یک نماد، فضای پیرامونی آنست.
- سلب حق آرامش روانی و معنوی:
بنابر قاعده فقهی «لاضرار» هرگونه ضرر رساندن به دیگری یعنی نقص و سلب حقی از دیگران حرمت شرعی دارد.
بنابر دیدگاه مختار، لاضرار تنها حرمت تکلیفى را نمىرساند، بلکه قانونگذار براى آن که از تحقق ضرار در جامعه جلوگیرى نماید، باید راههایى قانونى براى آن قرار دهد. قانونگذار از ساختار «لاضرار» استفاده مىکند و بنا بر ولایتى که دارد، دستور مىدهد از تحقق ضرار در خارج جلوگیرى شود. این امر ما را بدین فهم و تفسیر رهنمون مىسازد که متناسب با مورد، باید قوانینى براى برنامههایى اجرایى وضع کرد تا از ضرر رساندن به دیگرى در جامعه جلوگیرى شود. این مبنا مىتواند براى حکومت اسلامى، منشأ قانونگذارىهاى مناسب و گسترده براى جلوگیرى از ایجاد ضررهاى کلان شود.
از سویی دیگر یکی از حقوق مسلم جامعه، حق آرامش روانی و معنوی است. اساسا یکی از روایات مهم قاعده لاضرار که جانب پیامبر(ص) صادر شد نسبت به کسی بود بهنام سمرة بن جندب که گاه و بیگاه وارد مردی از انصار میشد تا به درخت خود سر به زند و آرامش این مرد انصاری و خانوادهاش را برهم میزد. پیامبر(ص) فرمود: لاضرر و لاضرار و دستور داد تا این درخت که سبب مزاحمت مرد انصاری شده است با آنکه در ملک سمره بود از جا کنده شود.
برجهای تجاری و ساختمانهای بلند اگر گرداگرد حرم مطهر رضوی باشد، حس آرامش روانی و معنوی را از انسان خواهد گرفت. تضاد و تزاحم این مترفعسازیها و برجها با فضای قدسی که باید پیرامون حرم مطهر باشد، چیزی جز استرس و اضطراب برای روان انسان نخواهد داشت. این بلندمرتبهسازی هنگامیکه از انسان سلب حق آرامش روحی و قدسی میکند حتی اگر مالکانی داشته باشد باید توسط حکومت اسلامی از میان برداشته شود. چه آنکه مفاد لاضرار تنها حرمت شرعی را نمیرساند بلکه طبق این قاعده باید حکومت اسلامی از تحقق آسیبرساندن و سلب حق دیگران جلوگیری کند.
نتیجه آنکه صرفا بر اساس دو قاعده فقهی «حفظ شعائر دینی» و «لاضرار» و نیز مصداقیابی توسط عرف عمومی و عرف کارشناس، بلندمرتبهسازی در اطراف حرم قدسی امام رضا(ع) ممنوع است و حکومت اسلامی موظف است از این حرم مطهر بهدرستی پاسداری و نگهبانی کند.
امید آنکه مدیریت اسلامی همراه با عقلانیت و پاسداری همهجانبه از فرهنگ دینی در شهر و هویت شهری، در مشهدالرضا(ع) تحقق یابد و نیز سوداگری زر و زور جای خود را به حقوق شهر و شهروندان بدهد. انشاءالله