۱. دغدغه و سودای احیای مجد و شوکت تمدن اسلامی بیش از یک قرن است که گریبان اندیشمندان و مصلحان مسلمان را رها نکرده و آنان را به خود مشغول داشته است. از حرکت سیدجمال الدین اسدآبادی که سرسلسله احیاگران فکر دینی و تمدن اسلامی شمرده می شود تا به امروز، جهان اسلام تکاپوهای متعددی را شاهد بوده است.
۲. انواع راهکارها و مدل ها برای نیل به این آرمان از ناحیه اندیشوران و فرهیختگان مسلمان از ملل مختلف اسلامی بیان و عرضه گردیده است . گویی هر کدام قطعه ای از مسیر را شکل داده و تکمیل کرده اند. جهان شیعه و اهل سنت به موازات یکدیگر در این امتداد سهم داشته و نقش ایفا کرده اند که نشانگر اهتمام مشترک فریقین به این آرمان بوده است.
۳. امتداد این مسیر در عین آنکه ناکارآمدی بخشی از راهکارهای اسلامی برای تحقق تمدن اسلامی را آشکار ساخت اما بر ژرف اندیشی و تکامل دیدگاه ها افزود. انحصار در اندیشه بازگشت به قرآن و سنت سلف صالح از صحابه که از نخستین و مهم ترین راهکارهای احیای تمدن اصیل اسلامی به شمار می آمد با آفاتی چون سلفی گری و تکفیر مواجه شد و عملا به انشقاق در جوامع مسلمانان دامن می زد و ضعف و انحطاط در میان مسلمین را مضاعف ساخت و اجتماعات انسانی در کشورهای اسلامی را پاره پاره کرد.
در همان حال خردورزی و اجتهاد فکری و دینی برای غلبه بر بن بست ها توسعه می یافت. در جهان اهل سنت و در ساحت نظری توجه به مقاصد شریعت به عنوان رهیافتی برای عبور از چالش های عصر و بازیابی تمدن اسلامی مطرح گردید اما در جهان تشیع بنا بر سنت های اندیشه ورزی خود مدل های دیگری زاده شد و اثر بخشی یافت.
۴. از نقاط عطف این اندیشه ورزی ها و تکاپوها در دوره معاصر باید از اندیشه و اقدام امام موسی صدر نام برد. کسی که ابعاد شخصیتی و آفاق فکری او فراتر از شیعیان، اهل سنت را نیز متأثر ساخت و علاوه بر مسلمان، مسیحیان را نیز در برگرفت. از جنوب لبنان آغاز کرد اما امواج فکرت و حکمت او سراسر این کشور و سپس خاورمیانه را تحت تأثیر قرار داد. اما تمام شکوه او بر بنیان های نوینی از نظریات ناب اسلامی استوار بود.
۵. امام موسی صدر به صراحت از  «تمدن» سخن می گوید و این واژه را به دفعات و با اهتمام بکار می برد. در سال ۱۹۶۹ میلادی بعد از تأسیس و انتخاب به عنوان ریاست مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان که گامی بلند در جهت هویت یابی و رفع محرومیت از شیعیان محسوب می گردید به رئیس جمهور وقت لبنان که برای تبریک آمده بود می گوید: "مــا بــر ایــن باوریـم کـه وجـود فرقه هـای سـازمان یافتە مختلـف، نقطە آغـاز همـکاری و دریچه هـای تمـدن بـه روی دسـتاوردهای میلیاردهـا انسـان در ایـن عصـر و اعصـار گذشـته اسـت".
در این بیان به روشنی نوع نگاه و افق بلند امام موسی صدر نسبت به مقوله تمدن دیده می شود. در واقع او حفظ، صیانت و ارتقای زیست تمدنی انسان ها را ضرورتی انسانی و گریزناپذیر برمی شمارد.
۶. امام موسی صدر به خوبی می داند که تمدن یک روبنای سترگ است که بدون فراهم آوری پایه ها و زیرساخت های لازم بنا نمی گردد. این جا است که از «فطرت» سخن می گوید و ندا و حرکت خویش را در ابتدا متوجه فطرت انسان ها می داند. سخنرانی تاریخی امام موسی صدر به تاریخ فوریه ۱۹۷۵ در کلیسای کاتولیک کبوشیین بیروت مشحون از توجه به ترکیب فطرت به عنوان زیربنای شکل دهنده انسان در آموزه های ادیان و خصوصا اسلام است. همان فطرتی که شهید مطهری، از آن به عنوان أَم المعارف مسائل اسلامی یاد می کند. این است که یکی از رازهای موفقیت امام موسی صدر در تربیت صحیح شیعیان و تعامل و مودت پایدار با پیروان دیگر مذاهب و ادیان را می توان ناشی از تکیه جدی او به مقوله فطرت دانست. او معتقد است: "همین فطرت سبب پیروزی حق در جهان، سبب به‌وجود آمدن افکار عمومی و سبب ایجاد وجدان جهانی می‌گردد؛ و بالاخره، همین فطرت ضامن پیروزی پیغمبران در دعوت مردم به حق می‌شود. فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ".*(روم/30)
۷. از دیگر بنیان افکنی های فکری امام موسی صدر برای برافرازی تمدن نوین اسلامی توجه تام و بی سابقه به مقوله «انسان» با ارائه تعریفی جدید و ملهم از آموزه های قرآنی است. امام موسی صدر خوب می دانست که هر تمدنی برای رفعت و هماوردی باید نظریه خود درباره «انسان» را ارائه دهد.
امام موسی صدر در همان سخنرانی های مشهور خود در جمع مسیحیان لبنان می گوید: "ادیـان یکـی بودنـد، زیـرا مبـدأ همـۀ آنهـا، خـدا، یکـی اســت؛ هــدف همــه آن هــا، انســان، یکــی اســت؛ و میــدان سرنوشــت، جهــان هســتی، یکــی اســت و چــون هــدف را فرامـوش کردیـم و از خدمـت انسـان فاصلـه گرفتیـم، خـدا هــم مــا را وانهــاد و از مــا دور شــد و مــا گــروه گــروه گشــتیم و بـه راههـای گوناگـون رفتیـم و میـان مـا اختـلاف و تفرقـه افتـاد؛ جهـان یکتـا را پـاره پـاره سـاختیم و به خدمت منافع خـاص درآمدیـم و اکنون به راه درسـت و به انسـان رنجدیده بازمی گردیم تا از عذاب الهی نجات پیدا کنیم. برای خدمت به انسان مستضعف تباه شده از هم گسیخته گردهم می آییم تا در همه چیز و در راه خدا یکی شویم و ادیان یکی باشند. قرآن کریم می فرماید: لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آَتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا"(مائدة/48) .
لذا می بینیم با آن که امام موسی صدر در ادوار فعالیت خویش در لبنان بر تقویت هویت و قدرت اجتماعی و سیاسی شیعیان تأکید می ورزد اما اقدام او شمایل و شعار و تلقی طائفه گری نمی پذیرد و در عین حال ناظر به تقویت استعدادها و ارزش های انسانی همه طوائف ساکن در لبنان و حتی منطقه خاورمیانه است.
۸. رکن دیگر تمدن اندیشی امام موسی صدر توجه ممتاز و کم نظیر او به مقوله «آزادی» است. امام موسی صدر می داند اگر تمدنی نتواند آزادی را تضمین نماید عملا «انسان» را به سخره گرفته و «فطرت» او را پایمال کرده است. او در گفتگو با روزنامه الحیاة در سال 1966 می گوید: "آزادی، برخلاف آنچه می‌گویند، هرگز محدودشدنی و پایان‌یافتنی نیست. در حقیقت، آزادیِ کامل عینِ حق است. حقی است از جانب خدا و حدی بر آن نیست. آزادیِ حقیقی دقیقاً رهایی از عوامل فشار خارجی و عوامل فشار داخلی است. اگر بخواهیم آزادی را تعریف کنیم باید بگوییم که آزادی رهایی از دیگران و رهایی از نفس است. اگر آزادی را این‌گونه تفسیر کنیم، دیگر معتقد به حد و مرز برای آزادی نخواهیم بود" .
*سخنرانی امام موسی صدر در ایران، 1340 شمسی که به بیان گزارشی از مبانی و عملکرد خود در لبنان می پردازد.(به نقل از کتاب نای و نی ص45)