تأملی در کارکرد اجتماعی زیارت امام رضا در 23ذی القعدة
علی پژمان
مشهور است که بیست و سوم ذی القعدة الحرام روز زیارت مخصوص حضرت رضا علیه السلام است. خیلی ها در این روز به حرم رضوی مشرف می شوند تا از فیض زیارت حضرت در این روز بهره ببرند.
چون می دانستم خیل عشاق برای زیارت حرم رضوی بسیار خواهد بود ترجیح دادم بامداد روز بیست و سوم را برای زیارت حضرت انتخاب کنم. وقتی به خدمت حضرت مشرف شدم به سراغ مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی رفتم تا اعمال مخصوص این روز را مرور کنم. در این کتاب که به فضل الهی امروز در هر خانه ای پیدا می شود تنها یک بند در خصوص روز بیست و سوم ماه ذی القعدة آمده بود. آن هم نقل قولی بود از سید بن طاووس که در آن می گوید: من(سید بن طاووس) در بعضی از تالیفات عجم ها از اصحابمان دیده ام که زیارت امام رضا در این روز مستحب است، چه از نزدیک، چه از دور. احتمالا منظور او از عبارت "أصحابنا العجمِ رضوان الله علیهم" ایرانیان بوده است و البته این نمی تواند روایتی دال بر استحباب خاص زیارت در این روز باشد.
با این وصف به این فکر افتادم که چرا این تاکید صورت گرفته و تا این حد رواج یافته است. برای پاسخ چند نکته را باید از نظر گذراند. اول این که بنا بر روایتی این روز، احتمالا روز شهادت حضرت رضا علیه السلام است. اگر این فرض درست باشد می توان تلقی کرد بزرگانی که سید بن طاووس به آن ها استناد می کند این قول را برای شهات حضرت قبول داشته اند و برای همین بر زیارت حضرت در این روز تاکید داشتند.
فرض دیگر که البته با فرض قبل قابل جمع است، این که برخی از علما با استناد به روایتی از حضرت صادق علیه السلام در تفسیر آیه ی عدة الشهور که چهار ماه حرام را چهار "علی" میان ائمه می داند، حقیقت ذی القعدة را حضرت رضا می دانند. آن هم به این قرینه که اول ماه ولادت خواهر ایشان، یازدهم ماه ولادت خود ایشان و روز آخر ماه شهادت فرزند ایشان است. حالا اگر این احتمال رابه مورد قبل اضافه کنیم. حتی ظن این که ممکن است روز شهادت حضرت هم در این ماه باشد، فرصت را برای تبدیل این روز به روز زیارت مخصوص ایشان مغتنم می کند.
اما یک احتمال دیگر هم هست که به نظر با فضای اجتماعی و سیاسی گره خورده است. اگر نگاهی کلان تر به فرهنگ دینی شیعه و جایگاه زیارت در آن بیاندازیم، یکی از مهم ترین زیارات در بین ائمه مربوط به حضرت رضا علیه السلام است. شاید بعد از ثواب هایی که برای زیارت امام حسین علیه صلوات الله آمده است برای هیچ کدام از حضرات ائمه ثوابی در ردیف ثواب زیارت امام هشتم نباشد. تا آن جا که حتی در فرهنگ عرفی شیعه مشهد را "حج فقرا" تلقی می کنند. دست کم در سه مورد مشخص افضل اعمال، زیارت حضرت رضا معرفی می شود. اول روز مرسوم شهادت ایشان در ماه صفر، دوم تمام ماه رجب و در نهایت روز بیست و سوم ماه ذی القعده یا به تعبیری تمام این ماه. اما این که چرا در میان همه ی ائمه ایشان این منزلت را دارد، علاوه بر صفات و ملکات وجودی امام، مسائل اجتماعی و سیاسی شیعه هم در آن بی تاثیر نیست.
توضیح این که به باور بسیاری دوران امامت امام هشتم دوران آشفتگی جهان اسلام از نظر فکری و عقیدتی است. اگر چه به لحاظ سیاسی دنیای اسلام همواره در تلاطم بوده اما فرقه گرایی، ترویج روحیات و تفکرات آخر الزمانی و انحراف از خط معیار اهل بیت در زمان ایشان به اوج می رسد. تاحدی که گروهی معتقدند در میان شیعیان فقط آن هایی به راه حق پایبند مانده اند که حضرت رضا علیه السلام را به امامت پذیرفتند و به تعبیر دیگر شیعه بعد از پذیرش امامت ایشان تا زمان غیبت دچار فرقه و انحراف جدیدی نشد.
حالا به این شرایط فضای سیاسی زمان امام را هم اضافه کنید. ائمه ی بعد از ایشان همه یا بخش زیادی از دوران امامت خود را در حصر یا زندان های حکومتی سپری کرده اند و خود ایشان اگر چه به ظاهر نفر دوم حکومت اسلام بودند؛ در اصل در فضای بسته ی کاخ مأمون محصور شده بودند. بوجود آمدن این فاصله میان امام و امت که ترویج معارف را تا حدودی دشوار می کرد؛ می طلبید تا راهی نو برای نگاه داشتن مردم در خط امامت باز شود. تاکید بر ضرورت زیارت حضرت رضا شاید، یکی از همین مصادیق باشد. تکمله ای بر این که پس از خفقان حاکم بر جهان اسلام بخصوص در ایران که هم شیعیان بیشتری داشت و هم کانون بسیاری از قیام ها علیه حکومت عباسی بود، ائمه کوشیدند در دو بُعد رابطه ی امت با امام را ترمیم کنند اول بواسطه ی تعلیم و ترویج ادعیه و زیارات-مانند آن چه در جامعه کبیره یا امین الله آمده است- و دوم بوسطه ی تاکید بر خود زیارت.
البته بزرگان تشیع در ادوار پس از غیبت نیز در این امر بی تاثیر نبوده اند. چه این که در فضایی که عرصه ی سیاست بر شیعه تنگ و سخت شده بود تاکید بر حفظ ارتباط با امام به مثابه منبع هدایت الهی ضروری بنظر می رسید. علاوه بر آن فاصله داشتن مضجع امام هشتم از قلب حکومت عباسی و دور بودن از کانون نزاع در دوران غیبت فضای خوبی را برای ایجاد پایگاه اجتماعی شیعه ایجاد می کرد.
این مسئله اگر چه شاید به عنوان یک دلیل مستقل برای ترتب استحباب و ثواب خاص در زیارت حضرت رضا نباشد، اما می تواند یکی از جنبه های اجتماعی و سیاسی تاکید بر آن باشد. چه بسا اشاره ی مرحوم سید بن طاووس به آن چه در کتب "برخی از اصحاب عجم" آمده است هم ناظر به همین دغدغه ی علمای شیعی- ایرانی زمان ایشان باشد. تلاشی برای این که به صرف احتمال شهادت حضرت رضا در این روز آن را به زمانی برای اجتماع شیعه و بازسازی معرفتی و تشکیلاتی آن تبدیل کنند. مسئله ای که اگر برای امروز هم ادامه داشته باشد احتمالا کارکرد روز زیارتی امام را از صِرف زیارت حضرت و خواندن زیارات آن حضرت فراتر می برد.
چون می دانستم خیل عشاق برای زیارت حرم رضوی بسیار خواهد بود ترجیح دادم بامداد روز بیست و سوم را برای زیارت حضرت انتخاب کنم. وقتی به خدمت حضرت مشرف شدم به سراغ مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی رفتم تا اعمال مخصوص این روز را مرور کنم. در این کتاب که به فضل الهی امروز در هر خانه ای پیدا می شود تنها یک بند در خصوص روز بیست و سوم ماه ذی القعدة آمده بود. آن هم نقل قولی بود از سید بن طاووس که در آن می گوید: من(سید بن طاووس) در بعضی از تالیفات عجم ها از اصحابمان دیده ام که زیارت امام رضا در این روز مستحب است، چه از نزدیک، چه از دور. احتمالا منظور او از عبارت "أصحابنا العجمِ رضوان الله علیهم" ایرانیان بوده است و البته این نمی تواند روایتی دال بر استحباب خاص زیارت در این روز باشد.
با این وصف به این فکر افتادم که چرا این تاکید صورت گرفته و تا این حد رواج یافته است. برای پاسخ چند نکته را باید از نظر گذراند. اول این که بنا بر روایتی این روز، احتمالا روز شهادت حضرت رضا علیه السلام است. اگر این فرض درست باشد می توان تلقی کرد بزرگانی که سید بن طاووس به آن ها استناد می کند این قول را برای شهات حضرت قبول داشته اند و برای همین بر زیارت حضرت در این روز تاکید داشتند.
فرض دیگر که البته با فرض قبل قابل جمع است، این که برخی از علما با استناد به روایتی از حضرت صادق علیه السلام در تفسیر آیه ی عدة الشهور که چهار ماه حرام را چهار "علی" میان ائمه می داند، حقیقت ذی القعدة را حضرت رضا می دانند. آن هم به این قرینه که اول ماه ولادت خواهر ایشان، یازدهم ماه ولادت خود ایشان و روز آخر ماه شهادت فرزند ایشان است. حالا اگر این احتمال رابه مورد قبل اضافه کنیم. حتی ظن این که ممکن است روز شهادت حضرت هم در این ماه باشد، فرصت را برای تبدیل این روز به روز زیارت مخصوص ایشان مغتنم می کند.
اما یک احتمال دیگر هم هست که به نظر با فضای اجتماعی و سیاسی گره خورده است. اگر نگاهی کلان تر به فرهنگ دینی شیعه و جایگاه زیارت در آن بیاندازیم، یکی از مهم ترین زیارات در بین ائمه مربوط به حضرت رضا علیه السلام است. شاید بعد از ثواب هایی که برای زیارت امام حسین علیه صلوات الله آمده است برای هیچ کدام از حضرات ائمه ثوابی در ردیف ثواب زیارت امام هشتم نباشد. تا آن جا که حتی در فرهنگ عرفی شیعه مشهد را "حج فقرا" تلقی می کنند. دست کم در سه مورد مشخص افضل اعمال، زیارت حضرت رضا معرفی می شود. اول روز مرسوم شهادت ایشان در ماه صفر، دوم تمام ماه رجب و در نهایت روز بیست و سوم ماه ذی القعده یا به تعبیری تمام این ماه. اما این که چرا در میان همه ی ائمه ایشان این منزلت را دارد، علاوه بر صفات و ملکات وجودی امام، مسائل اجتماعی و سیاسی شیعه هم در آن بی تاثیر نیست.
توضیح این که به باور بسیاری دوران امامت امام هشتم دوران آشفتگی جهان اسلام از نظر فکری و عقیدتی است. اگر چه به لحاظ سیاسی دنیای اسلام همواره در تلاطم بوده اما فرقه گرایی، ترویج روحیات و تفکرات آخر الزمانی و انحراف از خط معیار اهل بیت در زمان ایشان به اوج می رسد. تاحدی که گروهی معتقدند در میان شیعیان فقط آن هایی به راه حق پایبند مانده اند که حضرت رضا علیه السلام را به امامت پذیرفتند و به تعبیر دیگر شیعه بعد از پذیرش امامت ایشان تا زمان غیبت دچار فرقه و انحراف جدیدی نشد.
حالا به این شرایط فضای سیاسی زمان امام را هم اضافه کنید. ائمه ی بعد از ایشان همه یا بخش زیادی از دوران امامت خود را در حصر یا زندان های حکومتی سپری کرده اند و خود ایشان اگر چه به ظاهر نفر دوم حکومت اسلام بودند؛ در اصل در فضای بسته ی کاخ مأمون محصور شده بودند. بوجود آمدن این فاصله میان امام و امت که ترویج معارف را تا حدودی دشوار می کرد؛ می طلبید تا راهی نو برای نگاه داشتن مردم در خط امامت باز شود. تاکید بر ضرورت زیارت حضرت رضا شاید، یکی از همین مصادیق باشد. تکمله ای بر این که پس از خفقان حاکم بر جهان اسلام بخصوص در ایران که هم شیعیان بیشتری داشت و هم کانون بسیاری از قیام ها علیه حکومت عباسی بود، ائمه کوشیدند در دو بُعد رابطه ی امت با امام را ترمیم کنند اول بواسطه ی تعلیم و ترویج ادعیه و زیارات-مانند آن چه در جامعه کبیره یا امین الله آمده است- و دوم بوسطه ی تاکید بر خود زیارت.
البته بزرگان تشیع در ادوار پس از غیبت نیز در این امر بی تاثیر نبوده اند. چه این که در فضایی که عرصه ی سیاست بر شیعه تنگ و سخت شده بود تاکید بر حفظ ارتباط با امام به مثابه منبع هدایت الهی ضروری بنظر می رسید. علاوه بر آن فاصله داشتن مضجع امام هشتم از قلب حکومت عباسی و دور بودن از کانون نزاع در دوران غیبت فضای خوبی را برای ایجاد پایگاه اجتماعی شیعه ایجاد می کرد.
این مسئله اگر چه شاید به عنوان یک دلیل مستقل برای ترتب استحباب و ثواب خاص در زیارت حضرت رضا نباشد، اما می تواند یکی از جنبه های اجتماعی و سیاسی تاکید بر آن باشد. چه بسا اشاره ی مرحوم سید بن طاووس به آن چه در کتب "برخی از اصحاب عجم" آمده است هم ناظر به همین دغدغه ی علمای شیعی- ایرانی زمان ایشان باشد. تلاشی برای این که به صرف احتمال شهادت حضرت رضا در این روز آن را به زمانی برای اجتماع شیعه و بازسازی معرفتی و تشکیلاتی آن تبدیل کنند. مسئله ای که اگر برای امروز هم ادامه داشته باشد احتمالا کارکرد روز زیارتی امام را از صِرف زیارت حضرت و خواندن زیارات آن حضرت فراتر می برد.
