حضرت عبدالعظیم حسنی معروف به «سیدالکریم» فرزند عبدالله، فرزند علی بن حسن، فرزند حسن بن زید، فرزند زید بن حسن، فرزند علی بن ابی طالب است که با چهار واسطه به امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) و با پنج واسطه به حضرت (علی علیه‌السلام) می‌رسد. پدر بزرگوارش عبدالله و مادرش گرامی‌اش فاطمه دختر «عقبة بن قیس» است. ولادت با سعادت حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام در سال 173 هجری قمری در شهر مقدّس مدینه واقع شد و مدّت 79 سال عمر با برکت او با دوران امامت چهار امام معصوم، یعنی امام موسی کاظم، امام رضا، امام محمّد تقی و امام علی النّقی (علیهم‌السلام) مقارن بود. آن حضرت محضر مبارک امام رضا، امام محمّد تقی و امام هادی (علیهم‌السلام) را درک و احادیث فراوانی از آنان روایت کرد.
زمینه‌های مهاجرت حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) از مدینه به ری و سکونت در دیار غربت را باید در اوضاع سیاسی و اجتماعی آن عصر جست‌وجو کرد؛ در چینن دوران دشوار و سختی بود که حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) به خدمت حضرت امام هادی (علیه‌السلام) رسید و عقاید دینی خود را بر آن حضرت عرضه کرد که این داستان معروف، خود به تنهایی نشان دهنده ایمان و تدّین والای اوست. آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) در طول تاریخ شاهد فراز و نشیب‌های زیادی بوده و همواره به این آستان مقدس توجه ویژه ای صورت گرفته است. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران این آستان مقدس بیش از پیش در معرض توجه قرار گرفت. در گفت‌وگوی پیش رو با «آیت‌الله حبیب‌الله احمدی» مدرس حوزه علمیه قم و نویسنده کتاب‌های چهارده گانه ائمه معصومین به بررسی ابعاد شخصیتی حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) و شناخت هر چه بیشتر از زندگی پر برکت وی پرداخته‌ايم:
لطفاً با توجه به جایگاه شخصیت حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) در مورد شجره و نسب آن بزرگوار و خانواده ایشان توضیح دهید.
براساس شواهد تاریخی ونوشته ای که بعد از رحلت در جیب حضرت عبدالعظیم حسنی به دست آمده ایشان خود را این گونه معرفی کرده که با چهار واسطه به حضرت امیرالمومنین(علیه‌السلام) می‌رسد، این موضوع درصفحه 248 رجال نجاشی که از معتبرترین رجال شیعه به شمار می‌رود عنوان گردیده است.ایشان از جانب پدر با چهار واسطه به امیرالمومنین (علیه‌السلام) منتسب است.همسرشان خدیجه بنت قاسم بن حسن بن زید در واقع دختر عموی ایشان بوده، بنابراین هم نسب حضرت عبدالعظیم حسنی به شمار می‌رود. حاصل این ازدواج آسمانی پنج فرزند است که هر یک از آن‌ها در تاریخ و نام و نشان مطرحی از خود به جای گذاشته‌اند. از ویژگی‌هایی که حضرت عبدالعظیم حسنی را از سایر امامزادگان و مومنین ولایی متمایز می‌کند، معاصر بودن ایشان با چهار امام همام است. حضرت عبدالعظیم حسنی افتخار درک ائمه معصومی چون امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی (علیهم السلام) را داشته‌اند که نشان از عمر تقریباً طولانی و پر برکت ایشان دارد.

دوره زندگی حضرت عبدالعظیم مصادف با حاکمیت حاکمان ضد شیعی بوده آیا دلیل مهاجرت ایشان به ایران سبب این موضوع بوده یا دلیل دیگری بر آن مترتب هست؟
شناخت ویژگی‌ها و فضایل دوران حساس سیاسی و اجتماعی از جمله مسایلی است که ما را با حساسیت‌های سیاسی واوضاع اجتماعی آن روزگار آشنا می‌کند. از جمله خلفای تأثیرگذار ضد شیعی زمان حضرت عبدالعظیم حسنی متوکل عباسی است که مدتی حاکمیت جهان اسلام را بر عهده داشته است. هر چند برخورد خلفای عباسی با علویان سخت و خشن بوده است، اما تاریخ گواهی می‌دهد که برخی از آن‌ها از جمله واثق بالله که حاکم قبل از متوکل بوده است با شیعیان برخورد ملاطفت آمیزی داشته اند. در زمان حکمرانی وی تعدادی از شیعیان و سادات علوی در پایتخت عباسیان در سامرا مسکن می‌گزینند و زندگی می‌کردند .با به حکومت رسیدن متوکل اوضاع شیعیان و علویان تحت تأثیر خشونت‌های او قرار می‌گیرد. متوکل که بعد از واثق به حکومت می‌رسد بر علویان بسیار سختگیری می‌کند، از این رو با اذیت و آزار و غارت اموال علویان بسیاری از آن‌ها از سامرا به سایر مناطق و اطراف و اکناف بلادهای اسلامی مهاجرت می‌کنند. بی شک تعداد کثیری از مقبره‌های امامزاده‌های شیعه که در ایران وجود دارند نشان می‌دهد که مهاجرت آن‌ها بر اثر این ظلم وبیداد بوده است که از جمله آن‌ها می‌توان به مهاجرت حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) اشاره کرد.

در جایی مطرح شده که حضرت عبدالعظیم حسنی با هدایت امام هادی (علیه‌السلام) ترغیب به مهاجرت به ری می‌شوند، این موضوع تا چه حد مستند است؟
بله همان طور که عرض شد شدت سختگیریهای متوکل بر شیعیان و علویان به نحوی شده بود که امام هادی (علیه‌السلام) به برخی از شیعیان از جمله حضرت عبدالعظیم حسنی امر کردند تا مهاجرت نمایند. در تاریخ آمده است زمان متوکل چنان بر شیعیان سختگیری می‌شد که علویان مدینه و شیعیان حضرت علی(علیه‌السلام) حتی یک دست لباس کامل برای ادای نماز نداشتند. زنان علوی مجبور بودند از کسی یک دست لباس عاریه بگیرند و بعد از ادای نماز آن را به سایر زنان می‌دادند. متأسفانه این مسایل به حدی رقت‌آور است که امام هادی (علیه‌السلام) دستور مهاجرت را صادر می‌کنند که حضرت عبد العظیم حسنی نیز با هدایت ایشان راهی بلاد ایران و شهر ری می‌شود. یکی از مهم‌ترین دلایلی که موجب می‌شود حضرت عبدالعظیم با راهنمایی امام هادی (علیه‌السلام) رهسپار ایران و ری شود، سابقه شیعی بودن مردم این منطقه در طول تاریخ تشییع بوده است. در تاریخ آمده است برخی از مناطق ایران از همان ابتدای مسلمان شدن شیعی بوده اند که از آن جمله می‌توان به طبرستان قدیم، ری و قم اشاره کرد.

حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) از چه ویژگی‌هایی برخوردار بوده‌اند که مورد توجه معصومین (علیهم السلام) قرار داشته اند؟
دینداری، ورع، تقوی الهی و شایستگی‌های فرهنگی ودینی ایشان از حضرت عبدالعظیم، مؤمنی متدین و با نفوذ می‌سازد که می‌تواند با مجموعه اقدامات فرهنگی خود بر سایر مسلمانان و شیعیان تأثیرگذار باشد. مرحوم نجاشی از دو کتاب که به حضرت عبدالعظیم منتسب است نام می‌برد؛ کتاب خطب امیرالمومنین و یوم الیله که در کتاب اول خطبه‌های امیرالمومنین ذکر شده وکتاب دوم به بیان آداب و مستحبات یومیه پرداخته است. از جمله اقدامات در خور تحسینی که از حضرت عبدالعظیم به جای مانده است اقدامات فرهنگی است که در قالب ارایه احادیث بسیاری از ائمه اطهار معاصر خود گردآوری و نقل کرده است. ایشان در مورد زیارت امام رضا(علیه‌السلام) می‌گوید: از امام جواد (علیه‌السلام) شنیدم که هر کس پدرم رضا را زیارت کند برای وی بهشت ضمانت می‌شود، همچنین از امام جواد (علیه‌السلام) نقل می‌کند ملاقات و همگرایی ودر رابطه بودن شیعیان با یکدیگر به آرامش فکری آن‌ها منجر می‌شود، اگر چه این ملاقات‌ها کوتاه باشد اثر مشورتی و تبادل نظر آن منجر به شکوفایی اندیشه و تضارب آرا خواهد شد. سومین مسأله فرهنگی که در این خصوص حایز اهمیت است توجه به مسایل فرهنگی در منطقه ری است. بنده در کتاب امام رضا (علیه‌السلام) الگوی زندگی این نکته را ذکر کرده‌ام که نقش امام رضا در تقویت تشیع مشرق زمین بسیار مؤثر بوده ومدت زمانی که امام رضا در مرو حضور داشته‌اند به تحول اعتقادی شیعیان بسیار کمک کرده‌اند. بی‌شک حضور امام رضا (علیه‌السلام) در ایران منجر به تقویت بنیه‌های علمی شیعی در سمرقند و سایر شهرهای دیگری شد که قدوم امام رضا برآن رسیده بود. مسلماً حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) با الگو برداری از امام رضا (علیه‌السلام) توانسته بود موضوع تقویت بنیان‌های شیعی را در محدوده جغرافیایی کوچک‌تری چون ری اجرا کند. ایشان از نظر اعتقادی و باورهای صحیح وآشنایی با معارف دینی و تشییع در حدی بودند که وقتی برخی برای پرسش خدمت امام هادی (علیه‌السلام) حاضر می‌شدند، امام برخی از پرسش‌هایشان را پاسخ می‌داد و سپس آن‌ها را به حضرت عبدالعظیم حسنی ارجاع می‌داد تا پاسخ‌های خود را از ایشان بگیرند. بی شک هنگامی که امامی معصوم فردی را برای پاسخگویی مسایل دینی به سایر مسلمانان معرفی می‌نماید نشان از وارستگی و تدین، ثبات قدم، آشنایی صحیح با معارف و احکام الهی واحکام شیعی وی می‌دهد که مورد وثوق معصوم قرار گرفته است.

جناب عالی به برخی از ویژگی‌های شخصیتی حضرت عبدالعظیم اشاره‌ای داشتید. لطفاً در مورد ویژگی‌های عرفانی آن بزرگوار بیشتر توضیح دهید؟
در کتاب رجال نجاشی آمده است، حضرت عبدالعظیم حسنی فردی سالک و زاهد و بسیار وارسته بوده است؛ در مدت زمانی که به صورت مخفیانه در زیرزمینی در ری میهمان یکی از دوستانش بوده است روزها روزه گرفته و شب‌ها شب زنده‌داری می‌کرده است. ایشان در زهد و تقوا چنان سرآمد بوده اند که از وی به عنوان سید الزاهد، یعنی آقایی پارسا و پاک دامن یاد شده است. بی‌شک حضور حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) در شهر ری و دیدار ایشان با بزرگان دینی و شیعیان علاقه‌مند به گسترش و بسط فرهنگ شیعی در تقویت بنیان‌های دینی تشیع بسیار ثمربخش بوده است. روایت جالبی از محلی که امروز مقبره حضرت عبدالعظیم است در دست ماست و جا دارد که متولیان این مضجع شریف بیش از پیش بدان بها دهند. در تاریخ آمده است که: شخصی از شیعیان در خواب نبی مکرم اسلام را می‌بیند که به ایشان می‌فرماید یکی از فرزندانم در باغ عبدالجبار در کنار آن درخت سیب خاک می‌شود. این شخص هنگامی که از خواب بیدار می‌شود به سراغ عبدالجبار صاحب باغ می‌رود ودرخواست می‌کند این قسمتی را که درخت سیب در آن قرار دارد از او خریداری کند. عبدالجبار علت را جویا می‌شود و وی خوابش را برای صاحب باغ تعریف می‌کند در عین ناباوری از صاحب باغ می‌شنود که او نیز شب گذشته چنین خوابی با چنین پیامی دیده است. با توجه به اینکه هر دو خوابی مشترک از پیامبر خدا دیده بودند صاحب باغ، کل باغ را وقف حضرت عبدالعظیم می‌کند و پس از رحلت ایشان در کنار همان درختی که به مسجد الشجره معروف است به خاک سپرده می‌شوند. لازم است بدانیم که در کنار مسجد شجره‌ای که در مکه مکرمه و مدینه منوره هست این مکان مقدس نیز مسجد شجره عنوان شده است، از این رو انتظار می‌رود متولیان آستان مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی این عنوان را همانند گذشته زنده نمایند.حضرت عبدالعظیم در جایی که پیامبر اکرم به شیعیان خطاب نموده بودند در زیر همان درخت سیب به خاک سپرده می‌شوند و مزارشان زیارتگاه شیعیان وعلاقه‌مندان به خاندان نبوت و عصمت و طهارت می‌شود.
نقل قولی از معصوم درخصوص برابر بودن ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم با زیارت امام حسین (علیه‌السلام) به ما رسیده است، ممکن است در این باره توضیح دهید.
یقیناً با توجه به اینکه هجرت حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) بنا به تکلیف دینی وامر امام زمان خود بوده است، هجرتی جهادگونه است که با تحمل سختی‌ها و مصایب سفر همراه بوده است. این هجرت جهادی بی‌شک تبلیغ و ترویج دین را در نظر داشته است، از این روست که یکی از راویان معتبر «علی بن حسین از یحیی العطار» نقل می‌کند که بر امام هادی (علیه‌السلام) وارد شده امام از ایشان می‌پرسد از راه دوری می‌آیید؟ ایشان می‌گوید ایرانی و اهل ری است اما از زیارت امام حسین (علیه‌السلام) به محضر شما رسیده‌ام. امام هادی خطاب به ایشان می‌فرماید: (شما که اهل ری هستید اگر عبدالعظم را زیارت کنی انگار امام حسین(علیه‌السلام) را زیارت کرده‌ای) بی‌شک چنین تعبیری از سوی معصوم در خصوص زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی نشان دهنده جایگاه رفیع ومتعالی این عالم دینی و مجاهد نستوه شیعه است که زیارت ایشان برای کسانی که استطاعت زیارت امام حسین (علیه‌السلام) را ندارند، همانند ثواب زیارت مرقد امام سوم شیعیان است.
گفتگو از ساحل عباسی