به گزارش خبرگزاری رضوی؛ ششمین برنامه «ضیافت» به موضوع «قرآن و اندیشههای حقوقی در جهان اسلام» اختصاص داشت که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی، عضو هیأت علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و باحضور محمود حکمتنیا استاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دوشنبه شب ۲۳ اردیبهشتماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت.
محمود حکمتنیا معاون پژوهشی، استاد و عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشکده نظامهای اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی درباره نسبت بین قرآن و مسایل معرفتی، اخلاقی و حقوقی که به مناسبات انسانی بر میگردد، گفت: وضعیت انسان معاصر و مسئله او چیست و اینکه چگونه باید مسایل او را از منابع معرفتی خودمان پاسخ دهیم، مسئلههای مهمی برای ما هستند. قرآن اولین و مهمترین منبع معرفتی حوزه حقوق اسلامی محسوب میشود. در فلسفه این که به مسائل انسان از چه منظری میخواهیم ورود کنیم مهم است و جایگاه قرآن نیز در این راستا مهم است. البته این نکته هم در مورد تمدن ما وجود دارد که هرگاه مسئلهای حل میشود ما با مراجعه به گذشته میگوییم که این راه حل را در ۱۴۰۰ سال پیش هم داشتهایم که باید این عارضه آسیبشناسی شود.
وی «قرآن» را کتاب ختم نبوت و جمعبندی تمام معارف الهی توسط انبیای پیشین ارایه شده دانست و افزود: قرآن جمعبندی گذشته و آغازی برای آینده است؛ اما در ۱۴۰۰ سال پیش منبع وحیانی به پایان رسید و توانمندی انسانی آغاز شد. دستگاه معرفت و پیوند با وحی و نه تفسیر وحی به پایان میرسد چرا که ختم نبوت است. پس قرآن دستگاه معرفتی را نمایان میکند که همه انبیاء گذشته درآن جمعند؛ این دستگاه معرفتی دید وسیعی در ابعاد مختلف تجربی، مفاهیم عقلی و حکمت عملی ایجاد میکند که در تفاسیر علمای بزرگی چون علامه طباطبایی به وضوح بیان میشود که چطور دانش بشری در هر سه زمینه تکمیل میشود و بسط پیدا میکند.
این استاد دانشگاه با اشاره به حکمتهای انسانی در طول تاریخ بشریت و انبیای الهی گفت: وقتی میگوییم قرآن تجربه بشر را یکجا عرضه میکند و حوادثی را گزارش میدهد که هیچوقت تکذیب نمیشود، این در سطح معرفت تجربی است و هنوز به مراحل معرفت دیگر نرسیدیم. با نگاهی به تاریخ و قرآن، متوجه میشویم که معرفت در درجه اعلا در جامعهای عرضه میشود که مصداق آن جامعه نبوده است و این موضوع در زیارت وارث دیده میشود؛ معرفت ارثی بشر در این زیارت نامه جمع میشود و سیر حرکت انبیا یکجا عرضه میشود و این برای انسانی اتفاق میافتد که توانمندی و ظرفیت آن را دارد.
وی در توضیح اینکه چرا قرآن برای چنین جامعهای نازل شده است، بیان کرد: هر چه قیود مخاطب کمتر شود، دامنه شئونش بیشتر میشود و اگر قرآن برای تمدنی خاص میآمد، قاعدتاً ممکن بود محدودتر شود. وقتی قرآن برای این جامعه بدون معرفت و اخلاق نازل میشود، دامنه فهم برای انسانها بیشتر میشود. در قرآن، گفتوگو و ظرافتهای خاصی درباره انسان و زندگی او را مطرح میشود که در هیچ دانش بشری یافت نمیشود.
حکمتنیا در ادامه به هوش مصنوعی که ساخته دست بشر است اشاره کرد و با طرح سؤالاتی درباره آن، گفت: آیا این نوع هوش میتواند در سطح انسانی رشد کند و سوال اینجاست دستگاه اخلاقی را میتوان به دستگاهی مکانیکی تبدیل کرد؟ در اینجا عنصر مسئولیت و امانتداری صرفنظر از موضوع امانت تعیین کننده است. به نظر شما عنصر مسئولیتپذیری انسانی اساساً از کجا میآید؟ درست مثل زمانی که یک پرونده حقوقی توسط قانونگذار تمام میشود و در ادامه باید خاستگاه آن را به لحاظ وجودی بررسی کند.
وی در ادامه بحث به دستگاه معرفتی که قرآن عرضه میکند و عناصر وجودی یک جامعه را بر میشمرد، اشاره کرد و توضیح داد: قرآن دارای یک دستگاه معرفتی است که افق دید انسان را توسعه میدهد که هم فهم بشری و هم توسعه در جهت فلسفه حقوقی انسانی را شامل میشود. برای مثال، چند آیه ابتدایی سوره «الرحمن» که با آن به صورت مناسکی برخورد میشود، به اصول بنیادی اشاره دارد که ما به سادگی از آن می گذری و انسان ها عموماً از این دستگاه معرفتی برخوردار نیستند.
وی در ادامه این بحث به مباحث تمدنی اشاره و اظهار کرد: بحث تمدن ها و رابطه آنها پرچالش است و تحولات تمدن ها و نسبت تمدن ها در این حوزه مدنظر است. نظریه ای در این خصوص برایم جالب توجه بود که قصد دارم آن را در این برنامه نیز بیان کنم و آن نظریه بررسی تمدن ها از منظر احساس است که تمدن ها را بر اساس احساس طبقه بندی میکند، برای مثال تمدن هندوستان را مبتنی بر امید می داند. تمدن اسلام و جهان عرب را مبتنی بر حقارت می داند. در توضیح ویژگی های این حس حقارت تمدنی در دوره معاصر ما این است که «کار از کار گذشته است» و «ما دیگر نمی توانیم» که برای ما فرهنگ سازی می کند.
این استاد دانشگاه با انتقاد از کمبود منابع و خط فکری تولیدی داخلی بیان کرد: بر همین اساس حقوق ما عاریهای و ترجمهای است و از این موضوع خیلی نارحت هستم. به همین دلیل است وقتی قرار است رساله دکتری را راهنمایی کنم به خط فکری آن نگاه می کنم و گاهی تاسف می خورم که نمی توانیم تولید داشته باشیم چون برای پاسخ به سوالات و ابهامات انسانی باید خط فکری خودمان را داشته باشیم.
وی خاطرنشان کرد: اساساً وضعیت انسان معاصر پیچیده است و این پیچیدگی را نمی توان در این زمان کم پرداخت، اما معتقدم باید به فلسفه حقوقی رجوع شود. فکر می کنم یکی از مشکلات اساسی ما در حوزه دانش این است که از مفاهیم پایه، سریع گذر کردیم و تامل نکردیم و همه آنها را مسلم در نظر گرفتیم.
حکمت نیا به بحث آزادی بیان و آزاداندیشی اشاره کرد و گفت: همیشه برای من سوال بود که آزاداندیشی و آزادی بیان در کجای قانون اساسی جای دارد و وقتی به دنبال پاسخ این سوال بودم متوجه شدم که آزادی بیان یکی از وظایف رادیو و تلویزیون است.
وی در توضیح واژه «بیان» نیز گفت: وقتی به مفاهیم پایه قرآن ورود کردم به بیان رسیدم که ابزاری برای انتقال پیام و بنیاد تمدن ساز انسانی است و خداوند نعمت ارتباط برقرار کردن را صرفنظر از هر محتوایی را به انسان اعطا کرده است. وقتی به نظرات مفسرین درباره «بیان» می رسیم متوجه اختلاف نظراتی می شویم که یکی از مهمترین این بحث ها این است که بیان را «اظهار ما فی ضمیر انسان» میدانند.
معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به مطالعات شخصی خودش در موضوع «بیان» اشاره کرد و توضیح داد: در سوره لقمان، سفارش های لقمان به فرزندش نوشته شده است که یکی از این سفارشها، مدنظر من است؛ بلند نکردن صوت یا بلند حرف نزدن یکی از این سفارش ها است که در آن، شنونده معیار اصلی قرار می گیرد، چیزی که با «بیان» متفاوت است چون در بیان، گوینده معیار اصلی قرار می گیرد و بنابراین حکم شان نیز متفاوت است. بنابراین شنونده مهم است و دلالت های حقوقی مهمی را در بر می گیرد و حق آزادی بیان برای گوینده اینجا معنا پیدا می کند.
وی تاکید کرد: این موضوع، آزادی دسترسی به اطلاعات و آزادی بیان را در جامعه امروز روایت می کند که دو مقوله جدا هستند.
این استاد دانشگاه در بخش پایانی برنامه تصریح کرد: خداوند در زمان پیامبر به سه قشر منافقین، کسانی که در قلبشان مرض هست و کسانی که نشر اکاذیب می کردند هشداری شدید می دهد و می گوید: اگر دست برندارید به شدت با شما برخورد خواهد شد.
خداوند این مواجهه کیفری با نشر اکاذیب که امنیت روانی جامعه را مختل می کند را به عنوان سنت پیشینیان و سنت الله معرفی می کند. و آنرا جریان ساده ای نمی داند.
«ضیافت»محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان،هرشب ساعت ۲۳ از شبکه دانایی و خردورزی پخش می شود.