غبار فراموشی بر سنت حسنه صلهرحم/ نگاهی به آئین «شب چله» در خراسانجنوبی
به گزارش خبرگزاری رضوی، در ادبیات فارسی، شب یلدا مظهر فراغ، جدایی، درازی و طولانی است و معمولا شب هجران و زندانهای تاریک را به شب یلدا تشبیه کردهاند.
شب یلدا آخرین شب پاییز و طولانیترن شب سال است که از قدیم به عنوان «شب چلَه» نامگذاری شده است. در گذشته زمستان حقیقی را دو ماه میدانستند و به چهل روز اول «چلَه بزرگ» و به بیست روز بعد «چلَه کوچک» میگفتند و در ابتدای چلَه بزرگ جشن شب چلَه میگرفتند. شب چلَه یا شوچلَه بلندترین شب سال است در واقع شبی است که از آنجا به بعد شبها رو به سراشیبی میافتد. بعد از شب چله از طول شبها کاسته شده و بر طول روز افزوده میشود.
برپا کردن کرسی ذغالی از ویژگیهای شب چلَه در خراسانجنوبی است و یکی از دلایل این امر نیز استقبال از فصل سرد زمستان است. گذاشتن یک سینی بزرگ موسوم به مجمعه از دیگر رسوم شب چله است که در آن انواع میوهها و آجیل میگذاشتند. معمولاً همه افراد فامیل بر گرد این کرسی جمع میشدند و افسانههای قدیمی که در لهجه محلی به «اوسونه» مشهور است را بیان میکردند و از این طریق شب خاطرهانگیزی را برای خود به ثبت میرساندند.
برای برگزاری این جشن خانوادهها سعی میکنند، تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.
برقراری روابط مستحکم، صمیمت و همبستگی بین خانوادهها، عدم فراموشی بزرگان فامیل و ابراز علاقه به آنها، رونق بازار، به جا آوردن صلهرحم از اقدامات مردم خراسانجنوبی برای شب یلدا است.
مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی دارند، در خرید میوههای مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه کوتاهی نمیکنند.
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان «شب چلهای» از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان به ویژه مناطق جنوبی این استان است.
در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شدهاند، از سوی خانواده داماد، هدایایی فرستاده میشود و خانوادههای عروس و داماد دور هم جمع میشوند.
فریبا کاهنی، کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی در گفتوگو با ایکنا اظهار کرد: شب آغاز فصل زمستان که به شب یلدا یا چله معروف است، در نزد مردم خراسانجنوبی همانند سایر ایرانیان گرامی داشته میشود.
وی افزود: براساس گاهشماری بومی و قدیمی چله بزرگ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دیماه شروع شده و تا ۴۰ روز (دهم بهمنماه) ادامه دارد که به این چله «چله کلو یا چله بزرگ» گفته میشود.
کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی ادامه داد: «چله خرد یا چله کوچک» از ۱۱ بهمنماه آغاز شده و در پایان این ماه به پایان میرسد.
کاهنی با بیان اینکه همانند چلههای زمستان، سابق در تابستان و ماههای تیر و مرداد نیز چلههای تابستان قرار داشتهاند، اظهار کرد: این گاهشماری براساس طبیعت و آب و هوای ایران تنظیم شده و مورد توجه کشاورزان و دامداران است.
وی اظهار کرد: در قدیم، اهالی خراسانجنوبی نیز مانند بقیه مردم به این گاه شماری اهمیت فراوانی داده و تابستان و زمستان واقعی را همین دوچله میدانستند، ماه اسفند را جزء زمستان به حساب نیاورده و آن را «ماه نوروز» میخوانند.
کارشناس مردم شناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی ادامه داد: شب چله چون بلندترین و طولانیترین شب سال است، از بین شبهای دیگر سال متمایز و خاص بوده؛ به این علت که از فردای این روز، روزها بلندتر شده و شبها کوتاهتر میشود و همچنین به تدریج تاریکی کاهش و روشنایی و نور افزایش مییابد.
کاهنی با بیان اینکه از روزگاران بسیار دور مردم خراسانجنوبی همچون سایر هموطنان این شب را گرامی داشته و به جشن و سرور میپردازند، افزود: فامیل و خویشاوندان در این شب به خانه بزرگترها رفته و صاحب خانه از آنان با انواع شیرینی، آجیل و میوه پذیرایی میکند.
وی ادامه داد: میوه شب چله بیشتر هندوانه و انار است و آجیلهای مخصوص شب چله نیز بیشتر میوههای خشک شده و محصولات باغی است و مردم براین عقیدهاند که اگر در شب چله زمستان هندوانه بخورند، از گرمای چله تابستان در امان خواهند بود.
کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی بیان کرد: شاهنامهخوانی، حافظخوانی و برگزاری مراسم و آیین کفزنی از دیگر مراسم شب چله خراسانجنوبی است و مردم از روزگاران قدیم این شب را گرامی داشته و جشن میگیرند و اقوام و خویشان دور یکدیگر در خانه بزرگتر فامیل جمع شده و به شادی میپردازند.
کاهنی با بیان اینکه بعضی نیز خود را با دایره زدن و خواندن چهار بیتی مشغول میكنند، اظهار کرد: از جمله برنامههای محلی خاصی كه در این شب برگزار میشود كفزنی است.
وی ادامه داد: هر چند در شبهای دیگر زمستان نیز برخی از مردم برای تفریح و سرگرمی كف میزنند اما كفزنی در شب چله مهمتر از سایر زمانهای دیگراست.
کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی اظهار کرد: در حال حاضر در برخی از نقاط استان به مناسبت شب چله برای تازهعروسها، شب چلهای كه شامل مجموعهای از هدایا برای عروس و در كنار آن انواع میوهها و آجیل و تنقلات است؛ میبرند.
کاهنی بیان کرد: آیین و مراسم شب چله به شماره ۸۰۷ در تاریخ چهارم بهمنماه ۹۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
در برخی دیگر از نقاط ایران نیز شاهنامهخوانی رواج دارد. نقل خاطرات و قصهگویی پدربزرگها و مادربزرگها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر میکند، اما همه اینها ترفندهایی است تا خانوادهها گرد یکدیگر جمع شوند و بلندترین شب سال را با شادی و صفا سحر کنند.
محمدحسن قلندری، محقق و نویسنده خراسانجنوبی نیز در گفتوگو با ایکنا اظهار کرد: مردم در شب یلدا با شركت در شبنشینیهای طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانیترین شب سال دارند.
وی افزود: مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا كه توان مالی دارند، انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشكه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی میكنند.
این محقق و نویسنده بیان كرد: شب چله به عنوان شب وداع با میوهها است و این نام به خاطر پایان فصل میوهها گذاشته شده است.
قلندری ادامه داد: یكی از آیینهای ویژه شب یلدا در استان خراسانجنوبی، برگزاری مراسم «كف زنی» است که در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبك را كه در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» میریزند.
وی تصریح کرد: مردان و جوانان فامیل با دستهای از چوبهای نازك درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم میزنند تا به صورت كف درآید و این كار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور كف كند وكف آماده شده با مخلوط كردن شیره شكر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده میشود.
این محقق و نویسنده بیان كرد: در سالهاى دور نیاكانمان علاوه بر چراغهایى كه با آن هر شب خانه شان را روشن مىكردند در این شب آتشى مضاعف روشن میکردند، چرا كه مىخواستند تولد خورشید را جشن بگیرند.
قلندری یادآور شد: رسمها و آیینهاى دیگر یلدا را باید میراثى از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم اما فال حافظ گرفتن در شب یلدا سالهای اخیر به رسم خراسانیها اضافه شده است.
شب یلدا، در واقع طولانیترین شب سال برای ثبت خاطرههای طولانی از صمیمیتها بین افراد یک خانواده است و چه حیف که نسل امروز خبر از کرسیهای قدیم و خنده و شادی ندارد و برایش بیگانه است.
در شب یلدا که بهانهای برای گردهم آمدن فامیل برای دوستی و نزدیکی است، با وجود فضای مجازی غبار فراموشی بر سنت حسنه صلهرحم پوشانده میشود و فضای سرد خانهها را سردتر از شبهای دیگر کرده و آغازی است برای زمستان سرد و بیروح.
شب یلدا آخرین شب پاییز و طولانیترن شب سال است که از قدیم به عنوان «شب چلَه» نامگذاری شده است. در گذشته زمستان حقیقی را دو ماه میدانستند و به چهل روز اول «چلَه بزرگ» و به بیست روز بعد «چلَه کوچک» میگفتند و در ابتدای چلَه بزرگ جشن شب چلَه میگرفتند. شب چلَه یا شوچلَه بلندترین شب سال است در واقع شبی است که از آنجا به بعد شبها رو به سراشیبی میافتد. بعد از شب چله از طول شبها کاسته شده و بر طول روز افزوده میشود.
برپا کردن کرسی ذغالی از ویژگیهای شب چلَه در خراسانجنوبی است و یکی از دلایل این امر نیز استقبال از فصل سرد زمستان است. گذاشتن یک سینی بزرگ موسوم به مجمعه از دیگر رسوم شب چله است که در آن انواع میوهها و آجیل میگذاشتند. معمولاً همه افراد فامیل بر گرد این کرسی جمع میشدند و افسانههای قدیمی که در لهجه محلی به «اوسونه» مشهور است را بیان میکردند و از این طریق شب خاطرهانگیزی را برای خود به ثبت میرساندند.
برای برگزاری این جشن خانوادهها سعی میکنند، تا حد امکان انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشکه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی کنند.
برقراری روابط مستحکم، صمیمت و همبستگی بین خانوادهها، عدم فراموشی بزرگان فامیل و ابراز علاقه به آنها، رونق بازار، به جا آوردن صلهرحم از اقدامات مردم خراسانجنوبی برای شب یلدا است.
مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا که توان مالی دارند، در خرید میوههای مخصوص شب یلدا مانند هندوانه، انار و خربزه کوتاهی نمیکنند.
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان «شب چلهای» از دیگر مراسم شب یلدا در استان خراسان به ویژه مناطق جنوبی این استان است.
در این شب برای دخترانی که به تازگی نامزد شدهاند، از سوی خانواده داماد، هدایایی فرستاده میشود و خانوادههای عروس و داماد دور هم جمع میشوند.
فریبا کاهنی، کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی در گفتوگو با ایکنا اظهار کرد: شب آغاز فصل زمستان که به شب یلدا یا چله معروف است، در نزد مردم خراسانجنوبی همانند سایر ایرانیان گرامی داشته میشود.
وی افزود: براساس گاهشماری بومی و قدیمی چله بزرگ زمستان از فردای این شب یعنی از اول دیماه شروع شده و تا ۴۰ روز (دهم بهمنماه) ادامه دارد که به این چله «چله کلو یا چله بزرگ» گفته میشود.
کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی ادامه داد: «چله خرد یا چله کوچک» از ۱۱ بهمنماه آغاز شده و در پایان این ماه به پایان میرسد.
کاهنی با بیان اینکه همانند چلههای زمستان، سابق در تابستان و ماههای تیر و مرداد نیز چلههای تابستان قرار داشتهاند، اظهار کرد: این گاهشماری براساس طبیعت و آب و هوای ایران تنظیم شده و مورد توجه کشاورزان و دامداران است.
وی اظهار کرد: در قدیم، اهالی خراسانجنوبی نیز مانند بقیه مردم به این گاه شماری اهمیت فراوانی داده و تابستان و زمستان واقعی را همین دوچله میدانستند، ماه اسفند را جزء زمستان به حساب نیاورده و آن را «ماه نوروز» میخوانند.
کارشناس مردم شناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی ادامه داد: شب چله چون بلندترین و طولانیترین شب سال است، از بین شبهای دیگر سال متمایز و خاص بوده؛ به این علت که از فردای این روز، روزها بلندتر شده و شبها کوتاهتر میشود و همچنین به تدریج تاریکی کاهش و روشنایی و نور افزایش مییابد.
کاهنی با بیان اینکه از روزگاران بسیار دور مردم خراسانجنوبی همچون سایر هموطنان این شب را گرامی داشته و به جشن و سرور میپردازند، افزود: فامیل و خویشاوندان در این شب به خانه بزرگترها رفته و صاحب خانه از آنان با انواع شیرینی، آجیل و میوه پذیرایی میکند.
وی ادامه داد: میوه شب چله بیشتر هندوانه و انار است و آجیلهای مخصوص شب چله نیز بیشتر میوههای خشک شده و محصولات باغی است و مردم براین عقیدهاند که اگر در شب چله زمستان هندوانه بخورند، از گرمای چله تابستان در امان خواهند بود.
کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی بیان کرد: شاهنامهخوانی، حافظخوانی و برگزاری مراسم و آیین کفزنی از دیگر مراسم شب چله خراسانجنوبی است و مردم از روزگاران قدیم این شب را گرامی داشته و جشن میگیرند و اقوام و خویشان دور یکدیگر در خانه بزرگتر فامیل جمع شده و به شادی میپردازند.
کاهنی با بیان اینکه بعضی نیز خود را با دایره زدن و خواندن چهار بیتی مشغول میكنند، اظهار کرد: از جمله برنامههای محلی خاصی كه در این شب برگزار میشود كفزنی است.
وی ادامه داد: هر چند در شبهای دیگر زمستان نیز برخی از مردم برای تفریح و سرگرمی كف میزنند اما كفزنی در شب چله مهمتر از سایر زمانهای دیگراست.
کارشناس مردمشناسی ادارهکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسانجنوبی اظهار کرد: در حال حاضر در برخی از نقاط استان به مناسبت شب چله برای تازهعروسها، شب چلهای كه شامل مجموعهای از هدایا برای عروس و در كنار آن انواع میوهها و آجیل و تنقلات است؛ میبرند.
کاهنی بیان کرد: آیین و مراسم شب چله به شماره ۸۰۷ در تاریخ چهارم بهمنماه ۹۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
در برخی دیگر از نقاط ایران نیز شاهنامهخوانی رواج دارد. نقل خاطرات و قصهگویی پدربزرگها و مادربزرگها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر میکند، اما همه اینها ترفندهایی است تا خانوادهها گرد یکدیگر جمع شوند و بلندترین شب سال را با شادی و صفا سحر کنند.
محمدحسن قلندری، محقق و نویسنده خراسانجنوبی نیز در گفتوگو با ایکنا اظهار کرد: مردم در شب یلدا با شركت در شبنشینیهای طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانیترین شب سال دارند.
وی افزود: مردم این منطقه برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال تا آنجا كه توان مالی دارند، انواع میوه و آجیل محلی از جمله عناب، سنجد، توت خشكه، برگه هلو، برگه زردآلو، تخمه، هندوانه، خربزه و انار را آماده و از مهمانان پذیرایی میكنند.
این محقق و نویسنده بیان كرد: شب چله به عنوان شب وداع با میوهها است و این نام به خاطر پایان فصل میوهها گذاشته شده است.
قلندری ادامه داد: یكی از آیینهای ویژه شب یلدا در استان خراسانجنوبی، برگزاری مراسم «كف زنی» است که در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبك را كه در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» میریزند.
وی تصریح کرد: مردان و جوانان فامیل با دستهای از چوبهای نازك درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم میزنند تا به صورت كف درآید و این كار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور كف كند وكف آماده شده با مخلوط كردن شیره شكر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده میشود.
این محقق و نویسنده بیان كرد: در سالهاى دور نیاكانمان علاوه بر چراغهایى كه با آن هر شب خانه شان را روشن مىكردند در این شب آتشى مضاعف روشن میکردند، چرا كه مىخواستند تولد خورشید را جشن بگیرند.
قلندری یادآور شد: رسمها و آیینهاى دیگر یلدا را باید میراثى از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم اما فال حافظ گرفتن در شب یلدا سالهای اخیر به رسم خراسانیها اضافه شده است.
شب یلدا، در واقع طولانیترین شب سال برای ثبت خاطرههای طولانی از صمیمیتها بین افراد یک خانواده است و چه حیف که نسل امروز خبر از کرسیهای قدیم و خنده و شادی ندارد و برایش بیگانه است.
در شب یلدا که بهانهای برای گردهم آمدن فامیل برای دوستی و نزدیکی است، با وجود فضای مجازی غبار فراموشی بر سنت حسنه صلهرحم پوشانده میشود و فضای سرد خانهها را سردتر از شبهای دیگر کرده و آغازی است برای زمستان سرد و بیروح.