دکتر اسماعیل امینی در گفتگو با فرهنگ رضوی:
گنجینه اشعار رضوی نشان می دهد موضوعات ديني با زندگی مردم و شاعران عجین است
دکتر اسماعيل اميني، متولد 1342 در تهران، و از شاعران و پژوهشگران ادبيات پارسي‌ست. از جمله عناوين ادبي او مي‌توان به رتبه‌ي نخست بخش پژوهش جشنواره‌ي شعر فجر اشاره نمود. او علاوه بر تدريس در دانشگاه، عضويت در شوراي عالي شعر و موسيقي صداوسيما را نيز در کارنامه‌ي ادبي خود دارد. همکاري با پژوهشگاه فرهنگ و انديشه‌ي اسلامي نيز از جمله فعاليت‌هاي ديگر اوست. از جمله آثار پژوهشي او مي‌توان به کتاب «جلسه‌ي شعر» اشاره کرد.
وي همچنين ازجمله طنزپردازان معاصر نيز محسوب مي‌شود و کتاب‌هاي «نشر اکاذيب» و «دلقک و شاعر دربار» از جمله آثار او در اين زمينه است. خبرگزاري فرهنگ رضوي با اين شاعر و پژوهشگر گفتگويي انجام داده که در ادامه مي‌خوانيد:
به نظر شما، در جامعۀ امروز ما، شعر در کنار دیگر رسانه‌های سنتی چه امتیازاتی می‌تواند داشته باشد؟
شعر چون هنر ملی ما ایرانی‌هاست، علاوه بر رسانه بودن، به عنوان یک بنیان فرهنگی، ایرانی شناخته شده است. یعنی تقریبا بیشتر ره‌آوردهای فلسفی، فکری و تجربه‌های انسانی که از گذشتگان به جا مانده از طریق شعر به دست ما رسیده است. بنابراین مردم ما نسبت به شعر دلبستگی دارند و به آن اعتماد می‌کنند و شعر در خلوتشان نیز راه پیدا می‌کند. یعنی بسیارند کسانی که ممکن است تحصیلات و سواد ادبی خاصی هم نداشته باشند، اما به هر حال با شعر انس دارند. این به دلیل آن است که شعر هم با ذوق و طبع مردم ایران تناسب دارد و هم انتقال‌دهندۀ فرهنگ گذشته به آنان است.
شعر آیینی و رضوی برای کسب اقبال میان مخاطبان خود، باید حاوی چه مفاهیم و معارفی باشد؟
گونه‌های مختلف شعر چندان با یکدیگر تفاوتی ندارند. شعر چون بیانگر بی‌واسطۀ عواطف انسانی است، همین که صادق باشد و نقاب نداشته باشد توفیق خواهد یافت. فرقی نمی‌کند که شعر از احوال شخصی انسان است یا از عالی‌ترین مفاهیم دینی و فکری، فلسفی. اصل، آن است که وقتی مخاطب، آن را می‌خواند، با شاعری صادق مواجه شود و شعر، ساختگی نباشد. این‌گونه شعری خودبه‌خود جای خود را باز می‌کند. البته شاعر باید در مباحثی که پیشینۀ سنتی و علمی، یا فرهنگی دارند، مثلا در حوزۀ عرفان یا حوزۀ تاریخ و دین، دقت کند. شاعر نمی‌تواند شعر عاشورایی بگوید اما با مقتل‌ها آشنا نباشد. یا فردي که می‌خواهد شعر نیایشی بگوید، نمی‌شود دربارۀ توحید و اصول دین مطالعه نداشته باشد. درست است که ممکن است تخیل شاعرانه در بیان، قوی باشد اما چون فرد مبانی را نمی‌شناسد و علم کافی ندارد، ممکن است مرتکب خطاهایی شود. دربارۀ شعر در مدح و منقبت ائمۀ اطهار و امام رضا(ع) نيز همین‌گونه است. کسی که می‌خواهد شعر رضوی بگوید علاوه بر احساسات و عواطف و بیان شاعرانه، حتما باید منابع تاریخی و شعرهای خوب گذشتگان را در این خصوص مطالعه کرده باشد.
پس درواقع می‌فرمایید در این‌گونه آثار تکیه کردن مطلق به اطلاعات عمومي، ضربه‌زننده است؟ یا آنکه ممکن است عده‌ای نیز آثاري را که حاوی تجربه‌های عمومی شاعر است، بپسندند؟
به هر حال شعر در نهایت برای پسند مخاطب سروده نمی‌شود. چرا که کار شاعر، کار خدماتی نیست. شعر علاوه بر جنبۀ هنری‌اش، یک محصول فکری و فرهنگی است. بنابراین اگر قرار است عمق داشته باشد و ماندگار شود، علاوه بر زیبایی ظاهری، به لحاظ اندیشه و انطباق با روایت تاریخی نیز باید استحکام داشته باشد.
شعر معاصر رضوی را چگونه ارزیابی می‌فرمایید. آیا به نظر شما شاعران امروز توانسته‌اند در انتقال پیام و رسالت فرهنگ رضوی موفق عمل کنند؟
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به اندازه‌ای که در موضوعات دینی و مدح و منقبت ائمه اطهار شعر سروده شده_ مثلا شعر رضوی و عاشورای و فاطمی و ...- در آثار گذشتگان انقدر پیشینه نداشته‌ایم. این از نظر پرشماری و گستردگی موضوعی و تنوع قالب‌ها واقعا بی‌سابقه است و به جرات می‌توان گفت در طی سی سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شاعران به اندازۀ کل تاریخ ادبیاتمان به این موضوعات اقبال داشته‌اند. این نشانۀ خوبی‌ست. زیرا به هرحال در میان این پرشماری و کمیت است که شعرهای کیفی بسیار خوبی هم یافت می‌شود. و اين مسئله يعني موضوعات ديني با زندگی مردم و شاعران عجین بوده است که مرتب به آن پرداخته‌اند. چرا که شعر انعکاس دهندۀ زندگی است. به نظرم با چشم‌پوشی از تعدادی از اشعار که معمولی و ضعیف است و شعر تمرینی به حساب می‌آید، اگر به جمع‌آوری اشعار سال‌هاي گذشته با موضوع مدح و منقبت امام رضا (ع) بپردازیم، با گنجینۀ واقعا عظیمی روبه‌رو می‌شویم.
کمی دربارۀ پیشینۀ شعر رضوی بفرمایید. آیا اصولا در گذشته نیز شعر رضوی به صورتی که امروز شناخته می‌شود وجود داشته است؟
بله، اصلا در آستان قدس رضوی همواره تعدادی شاعر بوده‌اند که مقیم و مجاور می‌شدند و به طور مداوم در مدح و منقبت امام رضا (ع) شعر می‌سرودند. اصلا لقب ملک‌الشعرایی محمد تقی بهار هم به همین دلیل است که ملک‌الشعرای آستان قدس رضوی بوده است. پدرشان هم همین منصب را داشته‌اند.
از میان معاصران، شعر یا شاعری هست که از نظر شما در عرصه‌ي شعر رضوي تاثیرگذاری ویژه‌ای داشته باشد؟
بله، بسیاری از بزرگان ما اشعار خوبی خلق کرده‌اند. مثلا همینطور که عرض کردم ملک الشعرای بهار؛ که به صورت اختصاصی مجاور امام رضا(ع) بوده و شعرهای بسیار خوبی نیز دارد؛ هم چنین استاد محمد قهرمان، یا آقای دکتر مظاهر مصفا که در مدح و منقبت امام رضا (ع) چند قصیدۀ بسیار دل‌انگیز دارد؛ یا مثلا استاد موسوی گرمارودی یک شعر آزاد بسیار درخشان در مدح امام رضا (ع) دارد. از معاصرتران نیز علیرضا قزوه، و سهیل محمودی؛ که هم قصاید بسیار خوبی سروده و هم یک ترانۀ بسیار دلنشین دارد. یا دوستمان دکتر محمدسعید میرزایی که اصلا یک مجموعۀ مستقل شعر رضوی دارد. خیلی‌ها کار کرده‌اند و واقعا هم شعرهای درخشانی هستند.
چه منابعی را در شناخت فرهنگ رضوی و افزایش آگاهی شاعر تاثیرگذارتر می‌دانید؟
شاعر به هر حال ناگزیر به مطالعه است و البته این مطالعه یک تکلیف درسی نیست. شاعر به هر حال متون مختلف را مطالعه می‌کند. تاریخ و تفسیرهای معتبر را می‌خواند و با ادعیه آشنا می‌شود. چرا که نیازمند است دانش و ذوق هنری‌اش از طریق خواندن متون خوب تقویت کند. اگر به کسی می‌گوییم شاعر، یعنی کسی که شب و روزش با مطالعه و افزایش دانش و ذوق، همراه است. شاعر ناگزیر به مطالعه است و بر سر این مسئله تردیدی نیست.
با توجه به آنکه شما جزو کارشناسان و داوران جشنواره‌ي شعر رضوي نیز بوده‌اید، بفرمایید نظرتان دربارۀ برگزاری جشنواره‌های بنیاد بین المللی امام رضا(ع) چیست و اينگونه حرکت‌ها را در معرفی شاعران عرصۀ شعر آیینی چگونه ارزیابی می‌کنيد.
البته کار اصلی جشنواره که معرفی شاعران نیست و جامعه این شاعران را تا حدودی می‌شناسد.
مقصودم بیشتر معرفی شاعران جوان است. البته خیلی از شاعران پیش از شرکت کردن در جشنواره‌ها نیز شناخته شده هستند. ولی جشنواره ها هم در معرفی آثار، تاثیر خاص خود را دارند.
بله این درست است. شاعران تازه‌کار و جوان، هم از طریق اين جشنواره‌ها به جامعه معرفی می‌شوند و هم با جامعۀ شعری خود و شاعران بزرگ آشنا می‌شوند. آنهایی هم که جدی‌تر هستند، کم کم راه خود را پیدا می‌کنند. به نظر من اگر جشنواره توفیق داشته باشد، اولا توجه جامعۀ مخاطبان و رسانه‌ها را به این حرکت عظیم که پیرامون معارف اهل بیت(ع) است، جلب می‌کند و ثانیا جشنواره‌هایی که در رشته‌های مختلف برگزار می‌شوند، میان جامعۀ ادبی و شاعران و نویسندگان گوناگون و اهل هنر پیوند برقرار می‌کنند. درست است که در روزگار ما فضای مجازی، ارتباطات گسترده را ایجاد کرده، اما ما به ارتباط رویارو و تبادل تجربه نیز بسیار نیازمندیم، تا از تکرار تجربه های ضعیف جلوگیری شود. به نظرم کار مهمی که جشنواره‌ها انجام می‌دهند، همین است. دیگر اینکه جشنواره‌ها فضایی برای نقد و بررسی و ارزیابی آثار ایجاد می‌کنند، تا این‌گونه نباشد که هرکس در خلوت خود به تنهایی کار کند و کارش نقد و ارزیابی نشود. در خود جشنواره ممکن است کار نقد انجام نشود، اما همین معرفی آثار برگزیده و انتشار کتاب این آثار خوب است. اینکه این اشعار در صفحات ادبی مطبوعات و صفحه‌های مجازی نقد می‌شوند و درباره‌شان حرف زده می‌شود و مثلا مقایسۀ اینکه کدام اثر از دیگری قوی‌تر بوده و ... کمک می‌کند تا به این موضوعات دامن زده شود و این خیلی خوب است. حتی اگر این نقدها منصفانه نباشد و از سر عصبانیت هم گفته شود، باز به نفع ادبیات است. چون به‌هرحال توجه جامعۀ منتقدین را نسبت به اهمیت این موضوع جلب می‌کند و ملزم مي‌شويم درباره‌ي این آثار فکر کنیم و حرف بزنیم.
در پایان فکر نمی کنید موضوعی باقی مانده باشد که به آن اشاره نکرده باشید؟
به نظرم رادیو و تلویزیون، که به هر حال رسانه‌های مهم تری هستند، باید توجه بیشتری به حرکت‌هایي از این قبیل داشته باشند. حرکت‌هایی که با مبانی فرهنگی و اعتقادی ما پیوند دارند، مشارکت عمومی را می‌طلبند. این مسائل را نباید در این حد نگاه کنیم که صرفا یک تیزر تبلیغاتی پخش شود و پولی مبادله بشود و ... این‌طور هم نباید فکر کنند که مثلا این وظیفۀ فلان اداره و استانداری است و به من ربطی ندارد. این مسئله‌ای است که به عموم جامعه مربوط می‌شود و به نظرم همه باید به آن اهمیت بدهند و بپردازند.
وي همچنين ازجمله طنزپردازان معاصر نيز محسوب مي‌شود و کتاب‌هاي «نشر اکاذيب» و «دلقک و شاعر دربار» از جمله آثار او در اين زمينه است. خبرگزاري فرهنگ رضوي با اين شاعر و پژوهشگر گفتگويي انجام داده که در ادامه مي‌خوانيد:
به نظر شما، در جامعۀ امروز ما، شعر در کنار دیگر رسانه‌های سنتی چه امتیازاتی می‌تواند داشته باشد؟
شعر چون هنر ملی ما ایرانی‌هاست، علاوه بر رسانه بودن، به عنوان یک بنیان فرهنگی، ایرانی شناخته شده است. یعنی تقریبا بیشتر ره‌آوردهای فلسفی، فکری و تجربه‌های انسانی که از گذشتگان به جا مانده از طریق شعر به دست ما رسیده است. بنابراین مردم ما نسبت به شعر دلبستگی دارند و به آن اعتماد می‌کنند و شعر در خلوتشان نیز راه پیدا می‌کند. یعنی بسیارند کسانی که ممکن است تحصیلات و سواد ادبی خاصی هم نداشته باشند، اما به هر حال با شعر انس دارند. این به دلیل آن است که شعر هم با ذوق و طبع مردم ایران تناسب دارد و هم انتقال‌دهندۀ فرهنگ گذشته به آنان است.
شعر آیینی و رضوی برای کسب اقبال میان مخاطبان خود، باید حاوی چه مفاهیم و معارفی باشد؟
گونه‌های مختلف شعر چندان با یکدیگر تفاوتی ندارند. شعر چون بیانگر بی‌واسطۀ عواطف انسانی است، همین که صادق باشد و نقاب نداشته باشد توفیق خواهد یافت. فرقی نمی‌کند که شعر از احوال شخصی انسان است یا از عالی‌ترین مفاهیم دینی و فکری، فلسفی. اصل، آن است که وقتی مخاطب، آن را می‌خواند، با شاعری صادق مواجه شود و شعر، ساختگی نباشد. این‌گونه شعری خودبه‌خود جای خود را باز می‌کند. البته شاعر باید در مباحثی که پیشینۀ سنتی و علمی، یا فرهنگی دارند، مثلا در حوزۀ عرفان یا حوزۀ تاریخ و دین، دقت کند. شاعر نمی‌تواند شعر عاشورایی بگوید اما با مقتل‌ها آشنا نباشد. یا فردي که می‌خواهد
پس درواقع می‌فرمایید در این‌گونه آثار تکیه کردن مطلق به اطلاعات عمومي، ضربه‌زننده است؟ یا آنکه ممکن است عده‌ای نیز آثاري را که حاوی تجربه‌های عمومی شاعر است، بپسندند؟
به هر حال شعر در نهایت برای پسند مخاطب سروده نمی‌شود. چرا که کار شاعر، کار خدماتی نیست. شعر علاوه بر جنبۀ هنری‌اش، یک محصول فکری و فرهنگی است. بنابراین اگر قرار است عمق داشته باشد و ماندگار شود، علاوه بر زیبایی ظاهری، به لحاظ اندیشه و انطباق با روایت تاریخی نیز باید استحکام داشته باشد.
شعر معاصر رضوی را چگونه ارزیابی می‌فرمایید. آیا به نظر شما شاعران امروز توانسته‌اند در انتقال پیام و رسالت فرهنگ رضوی موفق عمل کنند؟
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به اندازه‌ای که در موضوعات دینی و مدح و منقبت ائمه اطهار شعر سروده شده_ مثلا شعر رضوی و عاشورای و فاطمی و ...- در آثار گذشتگان انقدر پیشینه نداشته‌ایم. این از نظر پرشماری و گستردگی موضوعی و تنوع قالب‌ها واقعا بی‌سابقه است و به جرات می‌توان گفت در طی سی سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شاعران به اندازۀ کل تاریخ ادبیاتمان به این موضوعات اقبال داشته‌اند. این نشانۀ خوبی‌ست. زیرا به هرحال در میان این پرشماری و کمیت است که شعرهای کیفی بسیار خوبی هم یافت می‌شود. و اين مسئله يعني موضوعات ديني با زندگی مردم و شاعران عجین بوده است که مرتب به آن پرداخته‌اند. چرا که شعر انعکاس دهندۀ زندگی است. به نظرم با چشم‌پوشی از تعدادی از اشعار که معمولی و ضعیف است و شعر تمرینی به حساب می‌آید، اگر به جمع‌آوری اشعار سال‌هاي گذشته با موضوع مدح و منقبت امام رضا (ع) بپردازیم، با گنجینۀ واقعا عظیمی روبه‌رو می‌شویم.
کمی دربارۀ پیشینۀ شعر رضوی بفرمایید. آیا اصولا در گذشته نیز شعر رضوی به صورتی که امروز شناخته می‌شود
بله، اصلا در آستان قدس رضوی همواره تعدادی شاعر بوده‌اند که مقیم و مجاور می‌شدند و به طور مداوم در مدح و منقبت امام رضا (ع) شعر می‌سرودند. اصلا لقب ملک‌الشعرایی محمد تقی بهار هم به همین دلیل است که ملک‌الشعرای آستان قدس رضوی بوده است. پدرشان هم همین منصب را داشته‌اند.
از میان معاصران، شعر یا شاعری هست که از نظر شما در عرصه‌ي شعر رضوي تاثیرگذاری ویژه‌ای داشته باشد؟
بله، بسیاری از بزرگان ما اشعار خوبی خلق کرده‌اند. مثلا همینطور که عرض کردم ملک الشعرای بهار؛ که به صورت اختصاصی مجاور امام رضا(ع) بوده و شعرهای بسیار خوبی نیز دارد؛ هم چنین استاد محمد قهرمان، یا آقای دکتر مظاهر مصفا که در مدح و منقبت امام رضا (ع) چند قصیدۀ بسیار دل‌انگیز دارد؛ یا مثلا استاد موسوی گرمارودی یک شعر آزاد بسیار درخشان در مدح امام رضا (ع) دارد. از معاصرتران نیز علیرضا قزوه، و سهیل محمودی؛ که هم قصاید بسیار خوبی سروده و هم یک ترانۀ بسیار دلنشین دارد. یا دوستمان دکتر محمدسعید میرزایی که اصلا یک مجموعۀ مستقل شعر رضوی دارد. خیلی‌ها کار کرده‌اند و واقعا هم شعرهای درخشانی هستند.
چه منابعی را در شناخت فرهنگ رضوی و افزایش آگاهی شاعر تاثیرگذارتر می‌دانید؟
شاعر به هر حال ناگزیر به مطالعه است و البته این مطالعه یک تکلیف درسی نیست. شاعر به هر حال متون مختلف را مطالعه می‌کند. تاریخ و تفسیرهای معتبر را می‌خواند و با ادعیه آشنا می‌شود. چرا که نیازمند است دانش و ذوق هنری‌اش از طریق خواندن متون خوب تقویت کند. اگر به کسی می‌گوییم شاعر، یعنی کسی که شب و روزش با مطالعه و افزایش دانش و ذوق، همراه است. شاعر ناگزیر به مطالعه است و بر سر این مسئله تردیدی نیست.
با توجه به آنکه شما جزو کارشناسان و داوران جشنواره‌ي شعر رضوي نیز بوده‌اید، بفرمایید نظرتان دربارۀ برگزاری جشنواره‌های بنیاد بین المللی امام رضا(ع) چیست و اينگونه حرکت‌ها را در معرفی شاعران عرصۀ شعر آیینی چگونه ارزیابی می‌کنيد.
البته کار اصلی جشنواره که معرفی شاعران نیست و جامعه این شاعران را تا حدودی می‌شناسد.
مقصودم بیشتر معرفی شاعران جوان است. البته خیلی از شاعران پیش از شرکت کردن در جشنواره‌ها نیز شناخته شده هستند. ولی جشنواره ها هم در معرفی آثار، تاثیر خاص خود را دارند.
بله این درست
در پایان فکر نمی کنید موضوعی باقی مانده باشد که به آن اشاره نکرده باشید؟
به نظرم رادیو و تلویزیون، که به هر حال رسانه‌های مهم تری هستند، باید توجه بیشتری به حرکت‌هایي از این قبیل داشته باشند. حرکت‌هایی که با مبانی فرهنگی و اعتقادی ما پیوند دارند، مشارکت عمومی را می‌طلبند. این مسائل را نباید در این حد نگاه کنیم که صرفا یک تیزر تبلیغاتی پخش شود و پولی مبادله بشود و ... این‌طور هم نباید فکر کنند که مثلا این وظیفۀ فلان اداره و استانداری است و به من ربطی ندارد. این مسئله‌ای است که به عموم جامعه مربوط می‌شود و به نظرم همه باید به آن اهمیت بدهند و بپردازند.
