بازتاب کرامت انسانی در اخلاق سیاسی رضوی، الگویی فرا زمانی برای جامعه اسلامی

محمد غفوری فر در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری فرهنگ رضوی در زنجان با اشاره به اینکه دستیابی به چنین هدفی نیز جز در پرتو پایبندی به اصول و ارزشهای اخلاقی میسّر نیست، خاطرنشان کرد: بدون تردید مهمترین هدف امام رضا(ع) نیز در عرصه سیاست ـ همچون سایر حکومت­های الهی ـ خلق تصویری اخلاقی از سیاست بوده و در اندیشه ی آن حضرت از لحاظ نظری و عملی تلاش فراوانی برای تحقیق چنین هدفی صورت پذیرفته است. 

وی با بیان اینکه در اندیشه رضوی، اخلاق و سیاست پیوند فراوانی داشته و سیاست در راستای رسیدن به کمال اخلاقی گام بر می دارد، افزود: لذا تاکید فراوانی برپایبندی به اصول اخلاقی تحت هر شرایطی می گردد.

به گفته غفوری فر نگرش امام رضا(ع) به سیاست، نگرشی برخاسته از خدا محوری و مبتنی بر اصول و قواعد مسلم اخلاقی و ارزش های والای انسانی است که در راستای کمال اخلاقی و رسیدن به سعادت و عدالت همگانی عمل می کند.

این محقق افزود: خدا محوری و بندگی خالصانه ی الهی و تأکید بر عدالت ورزی به عنوان دو محور اساسی اخلاق سیاسی در اندیشه ی رضوی به شمار می آیند؛ لذا اخلاق سیاسی در اندیشه ی رضوی را از لحاظ نظری و عملی می تواند به عنوان الگویی ارزشمند و فرا زمانی برای جامعه ی اسلامی، سرلوحه ی امور قرار داد.

وی به رابطه اخلاق و سیاست اشاره کرد و افزود: اخلاق و سیاست مفاهیم ارزشمندی هستند که با همکاری هم و حرکت در مسیری واحد می توانند، جامعه ای پویا و آرمانی را شکل داده و زمینه سعادت انسان ها را فراهم آورند.

به گفته غفوری فر در این میان، نقش سیاست در تأمین سعادت اخلاقی و فراهم نمودن شرایط و زمینه های تربیت، ترویج و گسترش اصول اخلاقی بسیار مؤثر می باشد؛ لذا تمام اصول اخلاقی حدّ اعتدال و میانه ای است که بین افراط و تفریط قرار دارد و این تعامل و میانه روی هیچگاه محقق نخواهد شد، جز آنکه افراد جامعه تحت تربیت و پرورش خاصی قرار گیرند تا اینکه آهسته آهسته، این حقایق اخلاقی، عادت شده، ملکه نفسانی شوند. 

این پژوهشگر با اشاره به اینکه در نظام سیاسی اسلام، قدرت و حکومت باید در محدوده قواعد اخلاقی و اصول انسانی گام بردارند و دولتمردان نمی توانند برای حفظ کیان خویش اصول اخلاقی را زیر پا بگذارند؛ گفت: پیامبر اسلام(ص) هدف رسالت خویش را رسیدن به چنین چیزی معرفی می کند و می فرماید: «إنّی بَعثتُ لأتمم مکارم الأخلاق»: من برانگیخته شدم تا فضیلت های اخلاقی را تمام نمایم.

به گفته غفوری فر منشأ پایبندی به اخلاق سیاسی در اندیشه ی رضوی، را باید مبتنی و برخاسته از یکسری مقدمات و مبانی فکری بنیادین دانست که شامل توحید و بندگی خالصانه الهی و عدالت ورزی است.

وی ادامه داد:  رابطه مردان بزرگ الهی با خداوند رابطه ای برخاسته از عشقی وصف ناپذیر و خالصانه به معشوق ازلی است که در مورد امام رضا(ع) نیز، توحید و عشق به خدا از مهمترین مبانی فکری و در واقع، محور اصلی اخلاق سیاسی در اندیشه آن حضرت به شمار می آید به بیان دیگر می توان اخلاق رضوی را اخلاقی توحیدی به شمار آورد.

به گفته وی، امام رضا(ع) همواره، قبل از هر چیز دیگری بنده­ی خالص خداوند بوده و همه چیز را در بندگی خداوند دنبال می کردند و در پرتوی همین بندگی بود که به ارزشهای والای انسانی و مقام های بلند معنوی دست یافتند.

یکی از همراهان امام(ع) در سفر خراسان نقل می کند که آن حضرت(ع)، هنگام نماز در روستایی در حالت سجده ­فرمودند: «خدایا اگر تو را اطاعت کنم، حمد و سپاس مخصوص توست و اگر نافرمانی کنم، حجت و عذری برایم نخواهد بود. من و دیگران در احساس تو شریکی نداریم. اگر نیکی به من رسد، از جانب توست، ای خدای بزرگوار! مردان و زنان با ایمان را در مشرق و مغرب و در هر کجا هستند، بیامرز».

یکی از بزرگان اهل سنت، نیز درباره­ی توحید مدارای خالصانه آن بزرگوار بیان داشته است: «به خدا سوگند، ندیدم مردی را که نسبت به خدای تعالی، از وی بیشتر پرهیز و خوف داشته و بیشتر از ایشان به یاد خدا باشد».

وی خاطرنشان کرد: بنابراین اصل توحید به عنوان مهمترین اصل بر تمام عرصه های فکری و عملی آن حضرت حاکم بوده و در اخلاق سیاسی آن امام بزرگوار نیز به طور کامل تجلّی می یابد؛ همانگونه که در حدیث مشهور سلسلة الذهب می فرماید: «لا إله إلاّ إلله حِصنی، فَمَن دَخَلَ حِصنی أَمِنَ من عَذابِی ...»

منتخب جشنواره کرامت انسانی از منظر رضوی ادامه داد: امام رضا(ع) نیز بر اصل عدالت ورزی و حق مداری تأکید فراوانی داشته و آن را پشتوانه ای محکم برای رعایت اصول اساسی اخلاق سیاسی و در نتیجه قوام جامعه اسلامی و استواری زمامداران آن می داند؛ آن حضرت در این باره می فرماید: «ای ستمگری که ظلم و ستمش او را فریب داده است، عزت و نیروی کدام نیرومندی پایدارتر است».

به گفته غفوری فر؛ در اندیشه رضوی، وجود قوانین عادلانه مهمترین رکن سیاست و یکی از شرایط اساسی تحقق عدالت و نظم اجتماعی و سیاسی در هر جامعه به شمار می آید «رعایت قوانین عادلانه از طرف حکومت و اجرای اصل برابری و رأفت و مهربانی برای مردم در زمینه سیاست نیز، از ضروری ترین مسائل است؛ در چنین حکومتی، اختلاف طبقاتی و تبعیض میان افراد و ریختن مال به جیب دوستان و یاران وجود ندارد؛ بلکه همه در حقوق اجتماعی با یکدیگر برابرند، بدون اینکه امتیازی میان افراد وجود داشته باشد».

وی به شاخص های اخلاق سیاسی در اندیشه رضوی اشاره کرد و ادامه داد: یکی از مواردی که یک سیاستمدار برای پیشبرد جامعه به سوی سعادت و کمال بدان نیازمند است، ایمان و یقین به درستی راهی که در آن قدم نهاده و به مطلوبیّت هدفی که چشم به سوی آن دوخته می­باشد، امام رضا(ع) نیز با چنینی رویکردی به دنبال پیاده کردن اخلاق در عرصه سیاست بوده است:

صفوان بن یحیی می­گوید: زمانی که ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع) در گذشت و علی بن موسی الرضا(ع) امر إمامت و خلافت خود را آشکار ساخت، به حضرت عرض شد: شما امر بزرگ و خطیری را اظهار می­دارید و ما از این ستمگر(هارون الرشید) بر شما می­ترسیم. حضرت فرمود:«هر چه می­خواهد تلاش کند، او بر من راهی ندارد».

این محقق و پژوهشگر افزود: اکثر سیاستمداران خود را برتر از مردم عادی دانسته و برای خود جایگاهی دست نیافتنی قائل بوده و از مراوده با توده مردم خودداری می­کنند و اساساً با واژه ای به نام تواضع و فروتنی بیگانه اند، اما در اندیشه رضوی با رویکردی کاملا متقابل با رویکرد ذکر شده مواجه هستیم.

امام رضا(ع) نسبت به دیگران احترام زیادی قائل بودند، به عنوان مثال اگر فردی بر امام وارد می شد ایشان بخاطر احترام گذاشتن به آن فرد از جایشان بر می خواستند و او را در مناسب ترین مکان ها جای می دادند.

همچنین نقل شده زمانی که آن حضرت تنها می شدند، همه خادمان و غلامان خویش را از کوچک و بزرگ جمع کرده و با آنان سخن گفته و انس می گرفتند، به طوری که غلامان آن حضرت هیچ ترسی از مولای خود نداشتند.

وی ادامه داد: تواضع و فروتنی امام(ع) به قدری بوده که برخی مواقع مردم ایشان را نمی شناختند و از افراد معمولی تمییز نمی دادند؛ نقل شده است که روزی ایشان وارد حمامی می شوند، مردی آنجا بود که ایشان را نمی شناخت، به امام (ع) می گوید بیا مرا مشت و مال بده، حضرت شروع به مشت و مال دست و پای او کردند. آن مرد زمانی که ایشان را شناخت عذر خواهی کرد، ولی إمام او را دلداری داد.

اباصلت خادم إمام رضا(ع) نقل می کند «از ان حضرت پرسیدم: ای پسر پیامبر خدا، این چیست که مردم از شما نقل می کنند؟ إمام رضا(ع) فرمودند: مردم چه می گویند؟ گفتم: می گویند، شما! ادعا می کنید که مردم بردگان شمایند. امام سر به آسمان برداشت و فرمود: خداوندا! تو آفریننده آسمانها و زمین و دانای آشکار و نهانی، تو گواهی! که من هرگز این را نگفته ام و نه شنیده ام که کسی از پدرانم هرگز چنین چیزی گفته باشد و تو دانایی به ستمهایی که بر ما داشته اند. بعد از آن رو به من کرد و فرمود: اگر مردمان آنچنان که می­گویند، همه بردگان ما هستند، ما آنها را از چه کسانی خریده­ایم؟ گفتم: ای­ فرزند پیامبر خدا، راست فرمودی ...».

غفوری فر با اشاره به اینکه از دیدگاه إمام رضا(ع) مهر و محبّت گوهرهای گرانبهایی هستند که صاحبان آن، نه تنها مورد لطف خداوند قرار می گیرند؛ بلکه در نظر مردم نیز از محبوب ترین افراد هستند، افزود: در اندیشه رضوی عطوفت و مهربانی نسبت به ملّت، به نحوی فراگیر به چشم می خورد؛ عطوفت و مهربانی آن حضرت نسبت به رعایای تحت حاکمیت خویش آنچنان بود که توجّه عام و خاص را جلب کرده بود و همه إمام رضا(ع) را دوست داشتند.

وی ادامه داد: إمام رضا(ع) الگوی مهرورزی نسبت به بندگان خدا به شمار می آید، بگونه ای که آن حضرت معتقد بود «محبّت و رأفت نسبت به مردم و اظهار دوستی به انان نیمی از عقل محسوب می شود».

منتخب جشنواره کرامت انسانی از منظر رضوی گفت: إمام رضا(ع) بیشترین محبّت را نسبت به مردم و أهل خانه و خدمتگزارانشان داشتند؛ در روزی که ایشان مسموم شدند و در آن روز به شهادت رسیدند، بعد از اینکه نماز ظهر را خواندند به فردی که نزدیک ایشان بود، فرمودند: مردم غذا خورده اند؟ آن شخص پاسخ داد: آقای من، در چنین وضعیتی کسی می تواند غذا بخورد. در این لحظه که إمام رضا(ع) متوجه می شوند کسی غذا نخورده، می نشینند و دستور آوردن سفره ای را می دهند، همه را سر سفره دعوت می کنند و آنها را یکی یکی مورد محبّت قرار می دهند.

وی ادامه داد: بخشش و سخاوت از ارزش های اخلاقی والای إمام رضا(ع) بود؛ آن حضرت همواره بپه مستمندان و نیازمندان به صورت پنهانی و آشکار، کمک های مالی فراوانی می نمود و برای رفع مشکلات آنها تلاش بسیاری می کرد.

نقل شده است هنگامی که إمام در خراسان بود، آنچه داشت به فقرا می داد؛ در روز عرفه آنچنان بخششی داشت که فضل بن سهل بر ایشان ایراد گرفت و گفت: این کار شما زیان آور است؛ إمام فرمودند: بلکه سودآور است، چیزی را که با آن پاداش و بخشایش خدا را می خری، زیان به شمار نیاور.».

شخصی به إمام رضا(ع) گفت: به قدر جوانمردی تان به من عطا و بخشش کنید، ایشان فرمودند: این اندازه برای من مقدور نخواهد شد؛ او گفت، پس به اندازه مروت من به من عطا کن؛ حضرت فرمودند: این مقدار ممکن می شود، پس از این جریان به غلام خود دستور فرمودند تا مبلغ 200 اشرفی به او بدهند.

وی با اشاره به اینکه کسانی که در عرصه سیاست قدم می گذارند، باید در پیشبرد اهداف و امور خود صبور بوده و در برابر خواست مردم و احتیاجات آنان کم حوصله نباشند و با سعه ی صدر در مسیر پیشرفت جامعه و برقراری عدالت و رسیدن به کمال مطلوب قدم بردارند، اظهار کرد: إمام رضا(ع) نیز به این صفت اخلاقی پسندیده، بسیار آراسته بودند؛ از دیدگاه إمام رضا(ع)، هیچ بنده ای حقیقت ایمان را به کمال نرساند، مگر اینکه در وی، حال سه گانه ای باشد؛ در علم دین بصیرت پیدا کردن، در معیشت اندازه نیکو داشتن، و بر بلایا شکیبایی نمودن».

إمام رضا(ع) در دوران زندگیشان، مکرّراً سعه ی صدر از خود نشان دادن و مراقب اهل و عیال و پدر ارجمندشان بودند؛ ایشان حلیم و شکیبا بوده و در برابر افرادی که با ایشان سر ستیز و نزاع داشتند، با حلم و بردباری برخورد ­کرده و در برابر دهن کجی های دیگران سکوت می نمودند؛ افرادی بودند که حتی نسبت به ایشان بی احترامی می کردند، اما این بزرگوار در برابر آنها تنها خاموشی را انتخاب می کردند.

غفوری فر با اشاره به اینکه بسیاری از سیاستمداران، از اینکه مردم، را حتی نسبت به ابتدایی ترین حق و حقوقشان آگاه سازند، واهمه داشته و با سر پوش نهادن بر روی حقوق مردم، چنین آگاهی ای را تهدیدی برای جایگاه خود محسوب می کنند؛ افزود: اما در اندیشه رضوی با دیدگاهی مخالف دیدگاه ذکر شده مواجه هستیم.

به گفته این محقق، إمام رضا(ع)، آشکارا حتی به پایین ترین قشر جامعه، یعنی بردگان و غلامان و کنیزان اعلام می کند، شما دارای حق انسانی می باشید و باید از آن استفاده کنید. 

وی خاطرنشان کرد: این نماد در اندیشه رضوی جزو مهمترین ها بوده است؛ آن حضرت در حقیقت با سلوک اخلاقی و انسانی والای خود به ویژه در دوران ولایت عهدی، عالی ترین سنّت و سیره را در بدنه جامعه اسلامی به یادگار گذاشت.

منتخب جشنواره کرامت انسانی از منظر رضوی افزود: از توصیه های امام رضا(ع) به غلامان و کارگران خود، این بود که به هنگام غذا خوردن، اگر من بالای سر شما بودم، قبل از تمام کردن طعام، هرگز از جای خود بلند نشوید؛ بارها اتفاق می افتاد که امام بعضی از بردگان خود را صدا می زد، می گفتند، مشغول غذا خوردن هستند، حضرت می فرمود: بگذارید طعامشان را بخورند.

وی با اشاره به اینکه گوشه گیری از دنیا و ساده زیستی از برجسته ترین صفات مردان بزرگ الهی است، افزود: امام رضا(ع) نیز به زهد و ساده زیستی اهمیت فراوانی می دادند و آن را کلید وصول به نجات و رسیدن به سعادت دانسته و کمترین توجه را به دنیا و زینت های آن داشتند.

این محقق افزود: اهمیت زهد و ساده زیستی در اندیشه آن حضرت(ع) آن چنان است که حتی جایگاهی برتر از ایمان برای آن لحاظ می شود؛ «ایمان یک درجه برتر از اسلام است و تقوا یک در جه برتر از ایمان».

تمام راویان، متفق­القولند که وقتی آن حضرت ولی عهد مأمون شدند، هیچ توجهی به جنبه قدرت و عظمت آن نداشتند. بیان شده است، زمانی که امام رضا(ع) مجبور به پذیرش ولایت عهدی شدند، چون روز عید فرا رسید، مأمون برای خواندن نماز از امام (ع) دعوت به عمل آورد؛ ایشان با ساده ترین پوشش و با لباسی که مخصوص نماز عید بود حاضر شدند، و این لباس عبارت بود از دو قطیفه روی لباس و عمامه سفیدی از کتان که بر سر، بسته بود و یک طرف آن را روی سینه و طرف دیگر آن را روی شانه انداخته بودند و عصا به دست داشتند، در حالی که کفش برپا نداشتند. چون همراهان ایشان این وضعیت را دیدند، آنان نیز همچون امام راه افتادند.

غفوری فر با اشاره به اینکه منشاء زهد امام رضا(ع) را بایستی در بندگی خالصانه برای خداوند جستجو کرد، افزود: عبودیتی که در هیچ مقامی فراموش نمی شود و در مقام خلافت و زعامت، بیشتر مورد توجه قرار می گیرد؛ زیرا زمینه ستمگری و فساد در این مقام بسیار است.

منتخب جشنواره کرامت انسانی از منظر رضوی تصریح کرد: در آغاز داستان ولایت عهدی آن بزرگوار، وقتی مأمون می خواهد خلافت را به آن بزرگوار پیشنهاد کند، می گوید: ای فرزند رسول خدا من به فضیلت، علم، زهد و عبادت تو اعتراف دارم و تو را به منصب خلافت، شایسته تر از خودم می دانم؛ امام در پاسخش می فرماید:« به عبودیت خداوند افتخار می کنم و به وسیله زهد، نجات از شر دنیا را می جویم و با استعانت از زهد و پرهیز از محرمات، امید دستیابی به غنائم الهی را دارم و ...».

وی با اشاره به اینکه همه فکر و اندیشه امام رضا(ع) معطوف به، حفظ دین خدا و اجرای وظایف الهی بود و نجات خود و مردم را در تقوا، پرهیزکاری و عبادت کردن می دانستند، گفت: مسائل دنیوی مانع نشد که ایشان از وظیفه الهی خود دور بیفتند؛ تا حدی که باید گفت زهد و عبادتشان بی نظیر بود و همیشه سعی داشتند که مردم را به تقوا و عبادت و پرستش خداوند دعوت نمایند.

این محقق با تاکید بر اینکه یکی از اصول اساسی نگرش انسان شناختی اسلامی، تأکید اسلام بر کرامت انسان ها و تساوی و برابری آنها است، اظهار کرد: دیدگاه انسان شناختی برخی از مکتب ها بر برتری ذاتی برخی از انسان ها بر برخی دیگر مبتنی است؛ اما قران کریم صراحتا بر تساوی تمام انسان ها در خلقت اشاره دارد: « يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَ جَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّـهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّـهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ».

وی تصریح کرد: در اندیشه رضوی نیز نگاه احترام آمیز به انسان، همواره به عنوان یک اصل تلقی شده است؛ انسان از یک کرامت ذاتی برخوردار بوده و بر اساس همین کرامت ذاتی باید با مردم رفتار کرد؛ میزان اهمیت ارزش افراد در کرامت آنها استوار است و هیچ چیز جز تقوای الهی در بلندی و پستی مقام انسان تأثیری ندارد.

منتخب جشنواره کرامت انسانی از منظر رضوی افزود: اسلام در برخورد با بیگانگان و پیروان ادیان الهی با مروت برخورد کرده و اقلیت ها را دارای حقوق ویژه ای دانسته است؛ اسلام در مورد بیگانگان، از سخت گیری پرهیز می دارد و دارای تساهل دینی نسبت به رابطه با بیگانگان بوده و به مهرورزی دعوت می کند.

به گفته وی، امام رضا(ع) نیز در ارتباط خود با پیروان سایر ادیان و مذاهب، اهل تسامح و سعه ی صدر بوده و به دنبال آن بودند که با ایجاد یک فضای آرام و به دور از هرگونه کشمکش های فرقه ای و تعصب گرایی های مذهبی با مخالفان عقیدتی خود به گفتگوی دوستانه و عاقلانه بپردازند.

غفوری فر خاطرنشان کرد: آن حضرت(ع) با گروه های مختلف مذهبی برخوردی محترمانه و خردمندانه داشته و هیچگاه به تحریک احساسات مذهبی نمی پرداختند؛ چنان که این مسأله در سیره عملی و مناظرات علمی حضرت با رهبران و پیروان ادیان و مکاتب روزگار خویش کاملا نمایان است.

امام رضا(ع) در یکی از جلسات مناظره و در پاسخ به شخصی که از ایشان پرسیدند، آیا از خاندان شما کسی هست که به شیخین ناسزا گوید؟ ایشان ضمن پاسخ منفی فرمودند: « آن دو را دوست بدار و به آنان مهرورزی کن و برای آنان از خدا آمرزش بخواه».

وی با اشاره به اینکه آزادی بیان، یکی از مهمترین مباحث مربوط به عالم سیاست است، گفت: این قسم از آزادی به نقش و تأثیر گذاری مردم در نظام سیاسی اشاره دارد؛ با سنجش میزان آزادی سیاسی در یک جامعه می توان به نوع و شکل واقعی یک حکومت پی برد.

 

این محقق خاطرنشان کرد: آزادی بیان در اندیشه رضوی بر خلاف منش و منطق مستبدان، مفهومی عمیق و همه جانبه دارد؛ آزادی حق ذاتی انسان است زیرا خداوند انسان را آزاد آفریده است و قرآن کریم در این باره می فرماید: «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا».