محمد حنیف طاهری، محقق افغانستانی:
خرد در نزد امام رضا(ع)، یک موهبت الهی است
محمدحنیف طاهری، محقق و پژوهشگر افغانستانی و از برگزیده های چهارمین همایش بین المللی گفتگو و مناظرات رضوی در گفتگو با خبرگزاری رضوی در اردبیل با اعلام اینکه عقلانیت، مفهوم محوری و بنیادی در حوزه اندیشه‌ورزی و فلسفه است و در دو نگرش دینی و فرادینی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است، گفت:عقلانیت فرادینی، موهبت الهی است که به‌نوع بشر اعطا شده و فصل ممیّز انسان از حیوان و جوهر وجود اوست.
وی با بیان اینکه عقلانیت دینی، مبتنی بر معارف قرآن و سنت است و از عقلانیت وحیانی اشراب می‌کند، افزود: بدون تردید، مهمترین مفهوم در فرهنگ اسلام، به‌ویژه در رویکرد شیعی، عقلانیت است.
مولف کتاب «سبک زندگی در صحیفه سجادیه»با تاکید بر اینکه مهمترین مفاهیم دین اسلام، مثل توحید، نبوت، امامت، عدالت، و معاد؛ اگر بر مبنا و معیار عقلانیت نباشد، ارزش ندارد، اظهار داشت: مفهوم محوری عقلانیت در بنیادی‌ترین مسائل جهان‌بینی و ایدئولوژی اسلامی کاربرد دارد.
وی با اعلام اینکه عقل ضامن بقای امور خوب و خواستنی و مانع پدیدآمدن امور بد و ناخواستنی است، تصریح کرد: عقل فصل ممیّز انسان از سایر حیوانات است. اما تعریف انسان به «حیوان عاقل» تعریف انسانِ «بالقوه» است، نه تعریف انسانِ «بالفعل» و انسان به مقداری انسان است که از عقل خود استفاده و از دستورات آن پیروی کند.
این محقق افغانستانی با بیان اینکه مقصود از عقل، صِرف وجود قوه عاقله نیست و فعال بودن این قوه هم شرط است، گفت:«عقلانیت» در یک تعریف ساده یعنی «شریعت عقل» یا «مجموعه دستورات و توصیه‌ها و بایدها و نبایدهای عقل»، یا «مجموعه ارزش‌ها و هنجارهای عقلانی»است.
محمد حنیف طاهری با بیان اینکه در فلسفه اسلامی، عقل موجودی است مجرد که هم ذاتاً تجرد دارد و هم در عمل و فعل مجرد و بی‌نیاز از ماده بوده و یکی از قوای نفس انسان است و در برابر حس و خیال و وهم قرار دارد.
وی یکی از گونه‌های معروف وبارزترین نوع عقلانیت را، عقلانیت فطری عنوان کرد که از آن به عقلانیت برهانی و فرادینی نیز می‌توان تعبیر کرد، گفت: در ادبیات دینی از این نوع عقلانیت به عنوان بزرگترین موهبت و حجت یقینی و خلل‌ناپذیر خدا بر انسان یاد شده است.
این دانش‌پژوه دکترای اندیشه معاصر مسلمین در جامعه المصطفی العالمیه با بیان اینکه انسان با مراجعه به عقلانیت فطری‌اش که یک موهبت الهی است، می‌تواند بسیاری از چیزها، از جمله مدعیان دروغین پیامبری را از پیامبران صادق تمیز دهد، اظهار داشت: عقلانیت فطری که می‌تواند «نبی» را از «متنبّی» تشخیص بدهد، نه تنها در روایات حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) تخطئه نشده، بلکه به عنوان حجت درونی در کنار حجت بیرونی (نقل معتبر)، مورد تأکید قرار گرفته است.
وی با تاکید بر اینکه خرد در نزد امام رضا(ع)، یک موهبت الهی است و ادب، امری اکتسابی، گفت: از دیدگاه حضرت علی ابن موسی الرضا(ع)، عقلانیت فطری است که خدای متعال به نوع انسان داده است، هم موهبت الهی است، هم فصل ممیّز انسان از حیوان است، هم فرادینی است و هم قابل افزایش نیست؛ یعنی اینکه اکتسابی و آموختنی نیست، بلکه بخشش خدایی است.
برگزیده بخش مقالات جشنواره بین المللی امام رضا(ع) با بیا اینکه در منطق احادیث رضوی، نفس علم‌آموزی و تحصیل علم، یک امر عقلانی است و دانش‌جویی عقلانیت را به‌همراه دارد، افزود: نور علم تاریکی، «جهالت» را که ضد «عقلانیت» است، از بین می‌برد.
وی افزود: حضرت امام رضا(ع) بر این باور هستند که علم، قلب‌ها را از جهل بیرون می‌سازد و به آنها حیات می‌بخشد و دیدگان را از تاریکی بیرون می‌آورد و به آنها نور می‌دمد.
این محقق و پژوهشگر افغانستانی و صاحب کتاب «اسلام و دموکراسی لیبرال» با اعلام اینکه در نگاه حضرت امام رضا(ع)، علم؛ بدن‌ها را از ضعف و ناتوانی می‌رهاند و به آنها نیرو می‌بخشد، اظهار داشت: در اندیشه آن حضرت، مذاکره علمی، معادل روزه‌داری است و تدریس علم، همسان نماز است.
وی با اظهار اینکه تشویق‌ها و ترغیب‌های دین اسلام در زمینه های علم‌آموزی و دانش‌طلبی، برای این است که انسان عالم شود و از رهگذر علم، عقلانیت‌اش شکوفا گردد، تاکید کرد: هدف از آفرینش انسان برای رسیدن به خودشناسی و خداشناسی و سرانجام، سعادت است.
محمد حنیف طاهری با اعلام اینکه در فرهنگ رضوی، گفت‌گوی علمی و تدریس علم، مثل نماز و روزه ارزش عبادی و معنوی دارد، گفت: مضمون روایات و احادیث حضرت علی ابن موسی الرضا(ع)، این است که علم، عقلانیت را درپی دارد. هرجا علم باشد، جهالت و ظلمت از بین می‌رود و جایش را به عقلانیت و نورانیت می‌دهد. علم زمینه‌ساز، بلکه پرورش‌دهنده عقلانیت است.
وی با بیان اینکه یکی از مصادیق و گونه‌های عقلانیت علمی در احادیث عقل‌محور رضوی، «عقلانیت پُرسش‌گری» است، اظهار داشت: پرسش و داشتن روحیه‌ای پرسش‌گری و دانش‌دوستی، فی‌نفسه یک امر عقلانی و مورد ستایش است. در فرهنگ اسلامی و تعالیم رضوی، علم، که بزرگترین فضیلت معرفتی و پایه‌ای تعقل و خردورزی به‌شمار می‌رود، پرسش، کلید ورود به گنجینه‌های این فضیلت معرفتی شمرده شده است.
برگزیده همایش بین المللی گفتگو ومناظرات رضوی با بیان اینکه در اندیشه‌ی اسلامی، علم، تنها نقش ابزاری ندارد، افزود: کسی که اهل پرسیدن است و از آثار ارزنده آن می توان افزایش اطلاعات و کاهش خطاها اشاره کرد و بواسطه همین پرسیدن، انسان به عنوان فردی از افراد جامعه، به دیگران می‌آموزد که پرسش وسیله‌ای مناسب برای وصول به حقیقت است و از این طریق به وجهه اجتماعی معرفت توجه کرده و تأثیر مثبتی بر آن خواهد داشت.
وی افزود: آن حضرت تاکید دارند که پرسش، زمینه ساز دریافت رحمت الهی است.
این محقق در حوزه علوم دینی و فرهنگ رضوی از جمله مصادیق عقلانیت علمی در احادیث و روایت عقل‌محور رضوی، عقلانیت گفت‌وگو و مناظره است، گفت: نوع مواجهه امام در گفت‌وگو، مناظره علمی و رفع شبهات اعتقادی، همراهی و تقریب است. امام، نخست با معتقدات مخالف همراهی می‌کند و در نهایت مدعای او را باطل و نظریه‌ای خودش را به‌اثبات می‌رساند.
وی با بیان اینکه تلفیق دین و عقل، با پیوند دیانت و عقلانیت یکی از مسائل اساسی تاریخ اندیشه بشر است که می‌توان از آن به عقلانیت دینی تعبیر کرد، اظهار داشت: عقلانیت دینی، مرکب از دو واژه عقلانیت و دین است و در مقابل عقلانیت سکولار به‌کار می‌رود.
وی مهمترین شاخصه عقلانیت دینی را عدم استقلال آن از دین عنوان کرد و با اعلام اینکه در عقلانیت سکولار ، استقلال و خودبنیادی مورد تاکید است، افزود: عقلانیت دینی، یک عقلانیت مقدس و ابزاری برای دست‌یابی به هدفی مقدس یا به‌کارگیری ابزاری مقدس برای دست‌یابی به هدفی مناسب است. محمد حنیف طاهری با اظهار اینکه حوزه دین، حوزه امری قدسی است و عقلانیت مقدس، آن است که از متن و درون دین برخاسته باشد، تصریح کرد: در عقلانیت مقدس کافی است که یا هدف دینی و مقدس باشد و یا وسیله. لزومی ندارد هردو باهم مقدس باشند. اگر برای رسیدن به هدفی مقدس، مانند رفتن به مسجد از وسیله‌ای غیردینی مانند اتوبوس استفاده کنیم، عقلانیتی مقدس داریم.
وی با تاکید براینکه در آموزه‌های اسلامی، به‌ویژه احادیث رضوی بر عقلانیت دینی تأکید زیاد شده است، حسن بن جهم می‌گوید: جمعی از یاران ما نزد حضرت رضا(ع) سخن از عقل به میان آوردند. امام فرمود: از منظر اندیشه‌ی اسلامی، دین، مبتنی بر مبانی عقلی است، ازاینرو، تدیّن و تعبّد بدون تعقّل فاقد ارزش است. بدینسان، روایت رضوی بر این نکته دلالت دارد که در دین‌داری، باید به پیش‌فرض‌های عقلی و فکریِ دین توجه داشت و از پذیرش دین و ایمان تقلیدی و سطحی دوری کرد.
این پژوهشگر با بیان اینکه یکی از مفاهیم و مصادیق عقلانیت دینی که در احادیث عقل‌محور رضوی مورد توجه قرار گرفته است، «عقلانیت خودشناسی» است. اظهار داشت: برطبق روایت رضوی،«کسی که نفس خود را حساب‌رسی کند، سود می برد و کسی که از آن غافل می گردد، آسیب می‌بیند.»
وی گفت: در نگاه حضرت امام رضا(ع)، عقلانیت در برابر جهالت قرار گرفته که اولی دوست، و دومی دشمن پنداشته شده است و تقابل دو مفهوم عقل و جهل در این حدیث معروف رضوی، اهمیت خودشناسی و عقلانیت آن را مضاعف می‌کند.
طاهری با بیان اینکه از جمله گونه‌ها و مفاهیم عقلانیت در روایات عقل‌محور رضوی، عقلانیت عملی-اخلاقی است، گفت: قلمرو عقلانیت عملی-اخلاقی، حوزه بایدها و نبایدهای اخلاقی و رفتار شخصی و اجتماعی است. در حوزه شخصی افراد، یا عقلانیت عملی حاکم است یا هوای نفس که اگر هوای نفس بر فرد سلطه پیدا کند، عقل عملی وی به اسارت هوای نفس در می‌آید.
وی افزود: عقلانیت مستنبط از روایات رضوی در گونه‌های مختلف آن، معطوف به «عقلانیت اسلامی» است. به سخن دیگر، می‌توان گونه‌های مختلف عقلانیت احادیث رضوی را در پارادایم «عقلانیت اسلامی» جمع کرد و آنها را از مصادیق و گونه‌های «عقلانیت اسلامی» برشمرد.
این شرکت کننده در برنامه موضوعی جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، برگزاری همایش های گفتگو محور را در ترویج فرهنگ رضوی که اساس و پایه آن گفتگو و مناظره است، تاثیرگذار خواند و با قدردانی از کارهای انجام شده برای حضور محققان ادیان مختلف در کنار یکدیگر، خواستار مشارکت جدی علمای جهان اسلام برای تبیین ارزش های مناظرات حضرت امام رضا(ع) شد.
وی با بیان اینکه عقلانیت دینی، مبتنی بر معارف قرآن و سنت است و از عقلانیت وحیانی اشراب می‌کند، افزود: بدون تردید، مهمترین مفهوم در فرهنگ اسلام، به‌ویژه در رویکرد شیعی، عقلانیت است.
مولف کتاب «سبک زندگی در صحیفه سجادیه»با تاکید بر اینکه مهمترین مفاهیم دین اسلام، مثل توحید، نبوت، امامت، عدالت، و معاد؛ اگر بر مبنا و معیار عقلانیت نباشد، ارزش ندارد، اظهار داشت: مفهوم محوری عقلانیت در بنیادی‌ترین مسائل جهان‌بینی و ایدئولوژی اسلامی کاربرد دارد.
وی با اعلام اینکه عقل ضامن بقای امور خوب و خواستنی و مانع پدیدآمدن امور بد و ناخواستنی است، تصریح کرد: عقل فصل ممیّز انسان از سایر حیوانات است. اما تعریف انسان به «حیوان عاقل» تعریف انسانِ «بالقوه» است، نه تعریف انسانِ «بالفعل» و انسان به مقداری انسان است که از عقل خود استفاده و از دستورات آن پیروی کند.
این محقق افغانستانی با بیان اینکه مقصود از عقل، صِرف وجود قوه عاقله نیست و فعال بودن این قوه هم شرط است، گفت:«عقلانیت» در یک تعریف ساده یعنی «شریعت عقل» یا «مجموعه دستورات و توصیه‌ها و بایدها و نبایدهای عقل»، یا «مجموعه ارزش‌ها و هنجارهای عقلانی»است.
محمد حنیف طاهری با بیان اینکه در فلسفه اسلامی، عقل موجودی است مجرد که هم ذاتاً تجرد دارد و هم در عمل و فعل مجرد و بی‌نیاز از ماده بوده و یکی از قوای نفس انسان است و در برابر حس و خیال و وهم قرار دارد.
وی یکی از گونه‌های معروف وبارزترین نوع عقلانیت را، عقلانیت فطری عنوان کرد که از آن به عقلانیت برهانی و فرادینی نیز می‌توان تعبیر کرد، گفت: در ادبیات دینی از این نوع عقلانیت به عنوان بزرگترین موهبت و حجت یقینی و خلل‌ناپذیر خدا بر انسان یاد شده است.
این دانش‌پژوه دکترای اندیشه معاصر مسلمین در جامعه المصطفی العالمیه با بیان اینکه انسان با مراجعه به عقلانیت فطری‌اش که یک موهبت الهی است، می‌تواند بسیاری از چیزها، از جمله مدعیان دروغین پیامبری را از پیامبران صادق تمیز دهد، اظهار داشت: عقلانیت فطری که می‌تواند «نبی» را از «متنبّی» تشخیص بدهد، نه تنها در روایات حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) تخطئه نشده، بلکه به عنوان حجت درونی در کنار حجت بیرونی (نقل معتبر)، مورد تأکید قرار گرفته است.
وی با تاکید بر اینکه خرد در نزد امام رضا(ع)، یک موهبت الهی است و ادب، امری اکتسابی، گفت: از دیدگاه حضرت علی ابن موسی الرضا(ع)، عقلانیت فطری است که خدای متعال به نوع انسان داده است، هم موهبت الهی است، هم فصل ممیّز انسان از حیوان است، هم فرادینی است و هم قابل افزایش نیست؛ یعنی اینکه اکتسابی و آموختنی نیست، بلکه بخشش خدایی است.
برگزیده بخش مقالات جشنواره بین المللی امام رضا(ع) با بیا اینکه در منطق احادیث رضوی، نفس علم‌آموزی و تحصیل علم، یک امر عقلانی است و دانش‌جویی عقلانیت را به‌همراه دارد، افزود: نور علم تاریکی، «جهالت» را که ضد «عقلانیت» است، از بین می‌برد.
وی افزود: حضرت امام رضا(ع) بر این باور هستند که علم، قلب‌ها را از جهل بیرون می‌سازد و به آنها حیات می‌بخشد و دیدگان را از تاریکی بیرون می‌آورد و به آنها نور می‌دمد.
این محقق و پژوهشگر افغانستانی و صاحب کتاب «اسلام و دموکراسی لیبرال» با اعلام اینکه در نگاه حضرت امام رضا(ع)، علم؛ بدن‌ها را از ضعف و ناتوانی می‌رهاند و به آنها نیرو می‌بخشد، اظهار داشت: در اندیشه آن حضرت، مذاکره علمی، معادل روزه‌داری است و تدریس علم، همسان نماز است.
وی با اظهار اینکه تشویق‌ها و ترغیب‌های دین اسلام در زمینه های علم‌آموزی و دانش‌طلبی، برای این است که انسان عالم شود و از رهگذر علم، عقلانیت‌اش شکوفا گردد، تاکید کرد: هدف از آفرینش انسان برای رسیدن به خودشناسی و خداشناسی و سرانجام، سعادت است.
محمد حنیف طاهری با اعلام اینکه در فرهنگ رضوی، گفت‌گوی علمی و تدریس علم، مثل نماز و روزه ارزش عبادی و معنوی دارد، گفت: مضمون روایات و احادیث حضرت علی ابن موسی الرضا(ع)، این است که علم، عقلانیت را درپی دارد. هرجا علم باشد، جهالت و ظلمت از بین می‌رود و جایش را به عقلانیت و نورانیت می‌دهد. علم زمینه‌ساز، بلکه پرورش‌دهنده عقلانیت است.
وی با بیان اینکه یکی از مصادیق و گونه‌های عقلانیت علمی در احادیث عقل‌محور رضوی، «عقلانیت پُرسش‌گری» است، اظهار داشت: پرسش و داشتن روحیه‌ای پرسش‌گری و دانش‌دوستی، فی‌نفسه یک امر عقلانی و مورد ستایش است. در فرهنگ اسلامی و تعالیم رضوی، علم، که بزرگترین فضیلت معرفتی و پایه‌ای تعقل و خردورزی به‌شمار می‌رود، پرسش، کلید ورود به گنجینه‌های این فضیلت معرفتی شمرده شده است.
برگزیده همایش بین المللی گفتگو ومناظرات رضوی با بیان اینکه در اندیشه‌ی اسلامی، علم، تنها نقش ابزاری ندارد، افزود: کسی که اهل پرسیدن است و از آثار ارزنده آن می توان افزایش اطلاعات و کاهش خطاها اشاره کرد و بواسطه همین پرسیدن، انسان به عنوان فردی از افراد جامعه، به دیگران می‌آموزد که پرسش وسیله‌ای مناسب برای وصول به حقیقت است و از این طریق به وجهه اجتماعی معرفت توجه کرده و تأثیر مثبتی بر آن خواهد داشت.
وی افزود: آن حضرت تاکید دارند که پرسش، زمینه ساز دریافت رحمت الهی است.
این محقق در حوزه علوم دینی و فرهنگ رضوی از جمله مصادیق عقلانیت علمی در احادیث و روایت عقل‌محور رضوی، عقلانیت گفت‌وگو و مناظره است، گفت: نوع مواجهه امام در گفت‌وگو، مناظره علمی و رفع شبهات اعتقادی، همراهی و تقریب است. امام، نخست با معتقدات مخالف همراهی می‌کند و در نهایت مدعای او را باطل و نظریه‌ای خودش را به‌اثبات می‌رساند.
وی با بیان اینکه تلفیق دین و عقل، با پیوند دیانت و عقلانیت یکی از مسائل اساسی تاریخ اندیشه بشر است که می‌توان از آن به عقلانیت دینی تعبیر کرد، اظهار داشت: عقلانیت دینی، مرکب از دو واژه عقلانیت و دین است و در مقابل عقلانیت سکولار به‌کار می‌رود.
وی مهمترین شاخصه عقلانیت دینی را عدم استقلال آن از دین عنوان کرد و با اعلام اینکه در عقلانیت سکولار ، استقلال و خودبنیادی مورد تاکید است، افزود: عقلانیت دینی، یک عقلانیت مقدس و ابزاری برای دست‌یابی به هدفی مقدس یا به‌کارگیری ابزاری مقدس برای دست‌یابی به هدفی مناسب است. محمد حنیف طاهری با اظهار اینکه حوزه دین، حوزه امری قدسی است و عقلانیت مقدس، آن است که از متن و درون دین برخاسته باشد، تصریح کرد: در عقلانیت مقدس کافی است که یا هدف دینی و مقدس باشد و یا وسیله. لزومی ندارد هردو باهم مقدس باشند. اگر برای رسیدن به هدفی مقدس، مانند رفتن به مسجد از وسیله‌ای غیردینی مانند اتوبوس استفاده کنیم، عقلانیتی مقدس داریم.
وی با تاکید براینکه در آموزه‌های اسلامی، به‌ویژه احادیث رضوی بر عقلانیت دینی تأکید زیاد شده است، حسن بن جهم می‌گوید: جمعی از یاران ما نزد حضرت رضا(ع) سخن از عقل به میان آوردند. امام فرمود: از منظر اندیشه‌ی اسلامی، دین، مبتنی بر مبانی عقلی است، ازاینرو، تدیّن و تعبّد بدون تعقّل فاقد ارزش است. بدینسان، روایت رضوی بر این نکته دلالت دارد که در دین‌داری، باید به پیش‌فرض‌های عقلی و فکریِ دین توجه داشت و از پذیرش دین و ایمان تقلیدی و سطحی دوری کرد.
این پژوهشگر با بیان اینکه یکی از مفاهیم و مصادیق عقلانیت دینی که در احادیث عقل‌محور رضوی مورد توجه قرار گرفته است، «عقلانیت خودشناسی» است. اظهار داشت: برطبق روایت رضوی،«کسی که نفس خود را حساب‌رسی کند، سود می برد و کسی که از آن غافل می گردد، آسیب می‌بیند.»
وی گفت: در نگاه حضرت امام رضا(ع)، عقلانیت در برابر جهالت قرار گرفته که اولی دوست، و دومی دشمن پنداشته شده است و تقابل دو مفهوم عقل و جهل در این حدیث معروف رضوی، اهمیت خودشناسی و عقلانیت آن را مضاعف می‌کند.
طاهری با بیان اینکه از جمله گونه‌ها و مفاهیم عقلانیت در روایات عقل‌محور رضوی، عقلانیت عملی-اخلاقی است، گفت: قلمرو عقلانیت عملی-اخلاقی، حوزه بایدها و نبایدهای اخلاقی و رفتار شخصی و اجتماعی است. در حوزه شخصی افراد، یا عقلانیت عملی حاکم است یا هوای نفس که اگر هوای نفس بر فرد سلطه پیدا کند، عقل عملی وی به اسارت هوای نفس در می‌آید.
وی افزود: عقلانیت مستنبط از روایات رضوی در گونه‌های مختلف آن، معطوف به «عقلانیت اسلامی» است. به سخن دیگر، می‌توان گونه‌های مختلف عقلانیت احادیث رضوی را در پارادایم «عقلانیت اسلامی» جمع کرد و آنها را از مصادیق و گونه‌های «عقلانیت اسلامی» برشمرد.
این شرکت کننده در برنامه موضوعی جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، برگزاری همایش های گفتگو محور را در ترویج فرهنگ رضوی که اساس و پایه آن گفتگو و مناظره است، تاثیرگذار خواند و با قدردانی از کارهای انجام شده برای حضور محققان ادیان مختلف در کنار یکدیگر، خواستار مشارکت جدی علمای جهان اسلام برای تبیین ارزش های مناظرات حضرت امام رضا(ع) شد.
