میدانی به وسعت تاریخ؛ " تعزیه خوانی هنری برخاسته از دل که بر دل نشیند"

تکتم حسین پور/سرویس هنر خبرگزاری رضوی
شهرستان سبزوار از کانون های مهم تشیع و خاستگاه اصلی تعزیه در ایران است و هنر تعزیه خوانی در میان مردمان این خطه جایگاه خاصی دارد. قدمت تاریخی تعزیه خوانی در سبزوار به دوره صفوی برمی گردد. نخستین اشعار و نسخ خطی مربوط به تعزیه که بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد و حضور ملا حسين واعظ سبزواري كاتب كتب روضه الشهدا که بُن مايه اشعار تعزيه است، گواه این سابقه تاریخی است . همه ساله در ايام محرم در نقاط مختلف شهرستان سبزوار و روستاهای این منطقه مراسم تعزیه خوانی یا شبیه خوانی با شکوه فراوانی برگزار می شود و در طول تاریخ، سبزوار هنرمندان تعزیه خوان بسیاری را در خود پرورش داده است. دقایقی پای صحبت یکی از این هنرمندان نشستم. 


۳۵ سال است تعزیه خوان ابا عبدالله هستم
ایرج ابارشی بازنشسته ارتش است و هشت سال در خط مقدم جبهه ها حضور داشته. صدای دلنشین و پخته ای دارد که به گفته خودش در خانواده شان موروثی بوده و رمز موفقیت او و برادرانش در تعزیه خوانی است. از ۳۵ سال پیش تعزیه خوانی را در روستای ابارش سبزوار آغاز کرده و هنوز هم دستی بر آتش دارد و اگرچه نه به پر کاری سالهای جوانی، اما گاه گاهی تعزیه خوانی می کند.  

-« پدرم علاقه و ارادت خاصی به اهل بیت علیهم السلام و مجالس روضه و تعزیه خوانی داشت. پدربزرگ مادری ام نیز هر سال دهه محرم در منزلشان مجالس تعزیه خوانی برگزار می کردند و به نوعی ما در این مجالس بزرگ شدیم و قد کشیدیم. اولین خاطرات من از تعزیه خوانی به کودکی ام برمی گردد. یادم هست من و برادرم آنقدر کوچک بودیم که از تماشای برخی صحنه های تعزیه می ترسیدیم.»

 کار تعزیه خوانی را از چه زمانی و چطور آغاز کردید؟ 
-« من از کودکی همراه پدرم در این مراسم شرکت می کردم و علاقه خاصی به آن داشتم. وقتی سن و سالم به حدی رسید که بتوانم اجرا کنم، پدرم از یک گروه تعزیه خوان خواستند که من را بپذیرند و به این ترتیب تعزیه خوانی را در زادگاهم، روستای ابارش سبزوار، با سکینه خوانی و رقیه خوانی آغاز کردم. معمولا اینطور مرسوم است که کودکان با اجرای نقش خردسالان کربلا کارشان را آغاز می کنند و به تدریج که بزرگتر می شوند با تغییرات صدا و ظاهرشان نقش نوجوانان و جوانان کربلا را اجرا می کنند یا اصطلاحا علی اکبر خوانی و قاسم خوانی انجام می دهند و به همین ترتیب تا سنین بالاتر که آنقدر تجربه کسب کنند که شجاعت خوانی( اجرای نقش حضرت اباالفضل علیه السلام) به آنها سپرده شود. »



ارتباط تنگاتنگ موسیقی آیینی و تعزیه خوانی

ابارشی تعزیه خوانی را نوعی تاتر آیینی و مذهبی می داند که برای اجرای آن مهارتهای خاصی لازم است و یکی از مهمترین آنها آشنایی با موسیقی است.

- « تعزیه خوانی نوعی نمایش آیینی و مذهبی است که بازیگر و کارگردان و موسیقی دارد و حرکات بدن، نوع صدا و تسلط برمتن که اینجا اشعار و ابیات تعزیه است در آن اهمیت زیادی دارد. اما تعزیه خوان علاوه بر این تواناییها بایستی صدای خوبی داشته باشد و به فنون آواز تسلط داشته باشد. با گوشه ها و دستگاههای موسیقی آشنا باشد، خواندنش یکنواخت نباشد و اوج و فرودهای لازم را رعایت کند و برای مثال بداند برای اجرای علی اکبرخوانی چه پیش درآمدی لازم است یا تعزیه جناب حر در چه دستگاه موسیقی باید اجرا شود. در واقع موسیقی و تعزیه خوانی ارتباط تنگاتنگی دارند و حتی می توان گفت موسیقی سنتی ما مدیون تعزیه است. من هم از نوجوانی با موسیقی آشنا هستم و سالها در محضر اساتید فن آواز کار کردم و از آنجایی که صدا در خانواده ما موروثی است، این مهارت در تعزیه خوانی به من کمک زیادی کرده است»  
-
- اولیا خوانی یا اشقیا خوانی؟
- یکی از سوالاتی که از کودکی هنگام تماشای مراسم تعزیه یا شبیه خوانی در ذهنم وجود داشت نحوه تقسیم نقشهاست. مسلما هیچ بازیگری دلش نمی خواهد در این نمایش آیینی در نقش شمر لعنت الله علیه یا عمر سعد ظاهر شود و همه آرزو دارند در سپاه حسین علیه السلام شمشیر بزنند. با این وجود تقسیم نقشها چطور صورت می گیرد. سوالم را با ابارشی در میان می گذارم.
- - « همانطور که می دانید در تعزیه خوانی دشمنان اهل بیت با لباسهای قرمز شناخته می شوند و اصطلاحا به اشقیا خوان معروفند و گروه مقابل، اهل بیت علیهم السلام هستند که با لباس سبز شناخته می شوند و به اولیا خوان معروفند. البته آرزوی هر تعزیه خوانی این است که اولیا خوان باشد اما نهایتا کارگردان تصمیم می گیرد چه کسی برای کدام نقشها مناسب است. معمولا روال کار این است که افرادی که تجربه بیشتری دارند، صدایشان اصطلاحا شش دانگ و دلنشین و حزن انگیز است و تسلط کافی بر تحریرها و فراز و فرود خواندن دارند، اولیا خوان می شوند و افرادی با صداهای بم، رسا و خشن برای اشقیا خوانی انتخاب می شوند. اما اولین شرط، تمرین و تکرار و تجربه است. به قول معروف کار نیکو کردن از پر کردن است. هر چقدر هم کسی صدای خوبی داشته باشد باز هم سالها تجربه لازم است تا اجازه پیدا کند مثلا  در نقش حضرت ابوالفضل ظاهر شده و شجاعت خوانی کند. بعضی تعزیه خوانها هم بعد از سالها تجربه اصطلاحا صاحب سبک می شوند و دیگران سعی می کنند از آنها تقلید کنند. اینطور تعزیه خوان ها تکنیک ها و حرکاتی مختص خودشان دارند و به نوعی مولف محسوب می شوند و همه آنها را با این نوع خاص اجرا می شناسند. مانند علا الدین قاسمی که تعزیه های سریال شب دهم( ساخته حسن فتحی که نوروز سال ۸۱ از تلویزیون پخش شد) را اجرا کردند که آشنایی من با ایشان به سال ۶۴ برمی گردد که از طریق آقای صالحی که در گروه ایشان نی نوازی می کرد به هم معرفی شدیم. یادم هست که به سبزوار دعوتشان کردیم و اینجا چندین شب تعزیه اجرا کردند، هنوز هم هر سال حداقل دو سه روز می آیند سبزوار برنامه اجرا می کنند. از دیگر تعزیه خوانهای شناخته شده و صاحب سبک جناب آقای ایوبی که در شجاعت خوانی شناخته شده هستند و حرف اول را می زنند. این اطراف همه ایشان را به این نقش می شناسند، قبولش دارند و سعی می کنند از سبک او در شجاعت خوانی پیروی کنند.»



اشعار تعزیه خوانی چطور و از چه منابعی انتخاب می شود؟


-« این اشعار سالها سینه به سینه نقل شده. در طول تاریخِ تعزیه خوانی، افراد زیادی تلاش کرده اند که تحریفی در اشعار ارزشمندی که از ابتدا وجود داشته صورت نگیرد و به سلیقه های فردی چیزی به آن اضافه یا کم نشود. این اشعار به صورت مکتوب هم در نسخه های خطی قدیمی موجود است و هم در کتابها و تالیفات جدید. یکی از این نسخه های خطی از اشعار قدیمی تعزیه خوانی در کتابخانه اصلی لندن نگهداری می شود. چند سالی است که پژوهش هایی در زمینه تعزیه صورت گرفته و تلاش شده تا متون اصلی تعزیه و اشعار ارزشمند آن حفظ شده و آنها که سندیت تاریخی نداشته اند حذف شوند. همچنین اشعار جدیدتر و به روز شده ای هم به اضافه شده.» 


تماشاگران تعزیه نسبت به گذشته رشد کیفی و کمی داشته اند

تماشاگران تعزیه نسبت به گذشته چه تفاوتهایی کرده اند؟ با وجود حجم انبوه رسانه های امروزی آیا مردم هنوز هم از تعزیه خوانی استقبال می کنند؟
-« در گذشته زیاد پیش می آمد که تماشاگران تحت تاثیر نمایش قرار می گرفتند، احساساتی می شدند و گاهی حتی خشمگین شده و به اشقیا حمله می کردند. اما این روزها اگاهی مردم عمیق تر و بیشتر شده و می توانند فاصله گذاری کنند و چنین اتفاقهایی نمی افتد. خوشبختانه تعداد بازدید کننده های مراسم تعزیه نسبت به گذشته رشد داشته. این روزها با کمک وسایل ارتباط جمعی مثل صدا و سیما و فضای مجازی تبلیغات و اطلاع رسانی خوبی برای تعزیه خوانی در شهرها و روستاها صورت می گیرد و استقبال مردم خیلی زیاد است. در شهر سبزوار و روستاهای اطراف تعزیه خوانی حتی در بین جوانان و نوجوانان هم طرفداران زیادی دارد و می شود گفت این هنر آیینی در حفظ و شکوفایی باورهای دینی و عقاید مردم به ویژه در روستاها نقش مهمی داشته. این روزها متناسب با افزایش سطح سواد و آگاهی تماشاگران، کیفیت کار تعزیه خوانها هم افزایش یافته. کانونهای تعزیه خوانی زیر نظر ادارات ارشاد شهرستانها دایر است و به طور کلی گروههای تعزیه خوانی امروزی حرفه ای تر شده اند و خودشان را به روز کرده اند. برخی از این گروهها با نهادها و ادارات مختلف مثل دانشگاهها یا مدارس یا... قرار داد می بندند و هر سال محرم چند شب برای آنها تعزیه اجرا می کنند.»
 آیا امکان اجرای تعزیه در مکانهای عمومی شهر وجود دارد؟ 
-« اگر در شهر بخواهیم اجرا کنیم باید از طریق کانون تعزیه خوانی با ارشاد و شهرداری هماهنگ کنیم تا مجوز اجرا بدهند. در شهرها به دلیل ترافیک و شلوغی خیابانها موانعی وجود دارد که در هر مکانی نمی شود اجرا کرد اما دو سه سال پیش با همکاری شهرداری، در میدان تقی آباد دو شب تاسوعا و عاشورا اجرای تعزیه خوانی داشتیم که استقبال خوبی هم شد. گاهی در گوشه و کنار خیابان عده محدودی را می بینیم که اشعاری می خوانند و حرکاتی شبیه تعزیه خوانی انجام می دهند. ما این قبیل نمایشهای خیابانی را تعزیه خوانی به حساب نمی آوریم. اینگونه کارها حتی ممکن است به تعزیه خوانی سنتی آسیب وارد کند.»


 هنری برخاسته از دل که بر دل نشیند
در طول این سالها تعزیه خوانی بر زندگی شخصی شما چه تاثیری گذاشته است؟

-« تفاوت تعزیه خوانی با دیگر هنرها این است که با مسائل دینی و اعتقادی ما آمیخته است و از آنجایی که از دل برخاسته، لاجرم بر دل می نشیند و به همین خاطر است که هنر تعزیه خوانی در طول تاریخ همیشه رشد و شکوفایی داشته و هرگز منسوخ نخواهد شد و رمز ماندگاری اش مظلومیت و حقانیت حسین علیه السلام و یاران با وفای اوست. کسی که تعزیه خوانی می کند باید خودش هم خاص باشد و از درون پاکیزه باشد، به قول ما تعزیه خوانان باید وابسته باشد. اگر سیم اتصالش وصل باشد کارش به دل می نشیند و ماندگار می شود. وقتی وارد این کار می شوی دیگر نمی توانی رهایش کنی. عشق حسین دامن گیرت می کند. یادم هست حتی زمانی که در جبهه بودم همرزمانم می دانستند ده روز محرم را باید سر تعزیه خوانی باشم. هر سال ۱۲ روز مرخصی می گرفتم و برای برگزاری تعزیه خودم را به سبزوار می رساندم.
همانطور که می بینید متنها و اشعار تعزیه بارها و بارها اجرا شده اما باز هم تاثیر گذار است و هر بار تاثیرش روی تماشاگر درست به اندازه بار اولی است که نمایش را دیده. هنر تعزیه خوانی روایتگر مقطعی از تاریخ است که هرگز تکرار نشده، روایتی است که در خودش همه چیز دارد. عشق و حماسه و ایثار و فداکاری.. به همین خاطر است که با گذشت قرنها هنوز احساسات مردم با تماشای آن برانگیخته می شود.»