روان شناس و متخصص تربیت جنسی کودکان در گفتگو باخبرگزاری رضوی؛
خانواده محوری مبتنی بر رشد، الگوی مناسب برای تربیت جنسی/حریم خصوصی کودک باید درونی شود
به گزارش سرویس فرهنگ خبرگزاری رضوی، تربیت جنسی کودک مستلزم این است که والدین بدانند چه زمانی، چه چیزی را و چگونه به کودک خود منتقل کنند. برخی از والدین می‌پندارند بهتر است کودک را از هر موضوع مربوط به مسایل جنسی دور نگه دارند تا افکار جنسی در ذهن آنها پرورش پیدا نکند اما سوالات جنسی خواه ناخواه در ذهن کودکان ایجاد می‌شود و ناآگاهی والدین و ناتوانی آنها در پاسخ به برخی سوالات کودکان باعث می‌شود کودکان در زمینه مسائل جنسی دچار سردرگمی شوند. والدین باید بدانند کودکان نیاز دارند که در مورد مسایل جنسی نیز مانند سایر موضوعات مورد آموزش و تربیت قرار گیرند.
از آنجایی که در کشور ما همیشه صحبت از روابط با جنس مخالف(جنس مکمل) و پرداختن به این مسائل به عنوان یک تابو محسوب می‌شده است در طول دوران رشد کودکان و نوجوانان نیز از مهد کودک تا قبل از ورود به دانشگاه ، نه تنها هیچ نوع آموزش مشخصی در زمینه بهداشت بلوغ، روابط جنسی و روابط با جنس مخالف(جنس مکمل) به کودکان و نوجوانان داده نمی‌شود بلکه صحبت از این مسائل نیز زشت و ناپسند تلقی شده و در بسیاری از اوقات به سرزنش، نصیحت و حتی گاهی به تنبیهات جسمی‌و غیر جسمی‌منجر می‌گردد به همین دلیل بیشتر نوجوانان به صورت پنهانی و در بین گروه همسالان در مورد این قبیل مسائل صحبت می‌کنندو
خبرگزاری رضوی برای کسب اطلاعات بیشتر به سراغ دکتر محسن اصغری نکاح، روان شناس و متخصص تربیت جنسی کودکان و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد رفته است و نظر او را در این خصوص جویا شده است که در ادامه می خوانید:
تربیت جنسی در خانواده دقیقا اشاره به آموزش چه مهارتهایی دارد؟
قبل از هر نکته باید دریافت که بین آموزش و مهارت تفاوت وجود دارد اما متاسفانه امروزه این دو کلمه معادل یکدیگر به کار می روند و به غلط می گویند آموزش جنسی، در صورتی که واژه ی تربیت جنسی مناسبت تر است چراکه آنچه که برای یک فرد از خردسالی تا بزرگسالی در حال رخدادن است تربیت جنسی است که آموزش یکی از ابزارهایی است که در کنار مقوله ی تربیت استفاده می شود.
ممکن است در قسمت هایی از این تربیت آموزش به کار رود و ممکن است برای برخی از افراد آموزش های بیشتری لازم باشد. تربیت جنسی از بدو تولد به صورت بلفعل آغاز می شود و تا آخر عمر انسان ها این تربیت ادامه دارد اما آموزش جنسی در موقعیت خاصی(دوران بلوغ، پیش از ازدواج و پس از ازدواج) پررنگ تر می شود.
تربیت جنسی صرفا به معنای انتقال اطلاعات نیست و یا صرفا به معنای فراگیری چند مهارت نیست، بلکه افراد باید در بستر رشد و در درون خانواده با همراهی جامعه نگرش های مناسب را به میل جنسی خود و همچنین مهارت های لازم برای مواجه با موقعیت هایی که بار جنسی دارند و آماده شدن برای تعامل جنسی مناسب در درون خانواده بیاموزند، تربیت لازمه ی درونی شدن این نگرش ها در افراد است.
اینکه ما بخواهیم در یک مقطع درسی فقط یکسری مطالب را به افراد منتقل کنیم درونی شدن آن تضمین نمی شود لذا بهترین فضای تربیت جنسی خانواده است، الگوی مناسب برای تربیت جنسی الگوی خانواده محور مبتنی بر رشد است. در اصل تربیت جنسی از خانواده شروع می شود و افراد باید از خردسالی در درون خانواده تربیت شوند و بعدها پس از ازدواج بتوانند این مهارت ها را در درون خانواده به کار ببرند.
در این موضوع نقش سازمان و نهادهای آموزشی همچون آموزش و پرورش، رسانه، دانشگاه، وزارت بهداشت و ... نباید نادیده گرفت و آن ها با توانمند سازی خانواده ها نقش موثری در تربیت جنسی دارند.
متاسفانه یکی از آموزش های غلط تربیت جنسی این است که به کودکان اسم اعضای بدن و حریم خصوصی را بیاموزند، نباید در ابتدا به سراغ کودک رفت چراکه یک کودک در خانواده به طور ملموس با این مسائل آشنا شده است زمانی که افراد خانواده توانمند شوند و آگاهی پیدا کنند در خصوص تربیت جنسی کودکان می توانند حریم خصوصی را درونی کنند به طوری که اگر کسی به حریم خصوصی فرزند نزدیک شد باید کودک برانگیخته شود و واکنش نشان دهد.
اسامی که برای اعضا خصوصی کودکان توسط والدین انتخاب می شود نباید تحقیر کننده باشد و در اصل باید آن اسم زبان مشترکی بین خانواده و کودک ایجاد کند که هرزمان او بخواهد از عضو خصوصی بدنش صحبت کند از آن اسم استفاده کند. اگر حریم خصوصی توسط خانواده ها درونی نشود و صرف چند کلیپ و عکس در مدرسه و آموزش ببینند عملا این آموزش موثر نخواهد بود.
بیشترین سو استفاده های جنسی از کودکان توسط چه افرادی رخ داده است؟
متاسفانه بیشترین سو استفاده های جنسی در تمام فرهنگ ها در خانواده ها یا توسط افراد آشنا رخ داده است چراکه افراد سواستفاده گر در خانواده خلوت های بیشتری دارند لذا اتفاق ها ناگوار در خانواده رخ می دهد. اگر این تربیت جنسی توسط پدرومادرها در خانواده ها درونی شود حتی افراد نزدیک هم نمی توانند به کودکان تعرض کنند در صورتی ما فرزندانمان را بیشتر از غریبه ها می ترسانیم. اگر خانواده به خوبی عمل و حریم خصوصی را فرزندان نهادینه کند بسیاری از مشکلات حل می شود گرچه نقش نهادی ها آموزشی؛ نظارتی و مدارس به جهت پیشگیری از آسیب های اجتماعی موثر است.
برای اینکه شاهد وقوع تعرضات جنسی در مدارس نباشیم مدیر مدرسه باید مراقبت کند، راننده های سرویس مدارس افراد ارزشمندی هستند چراکه خدمات خوبی ارائه می دهند اما در بحث تربیت جنسی در بعد نظارت و پایش در مدرسه و جامعه باید به درستی عمل کنیم.
اگر نیروی انتظامی بر رفت و آمد فرزندان نظارت کند کودکان در آستانه ی آسیب های اجتماعی قرار نمی گیرند، یکی از ریشه های رخداد های وقایع ناخوشایند جنسی ناتوانی والدین در تربیت جنسی، ناآگاهی والدین در نظارت و همراهی فرزند خود و بد نظارت کردن در مدرسه و فضاهای اجتماعی بوده است؛ افرادی در جامعه دارای مشکلات روانشناختی اند که وظیفه ی سازمان بهزیستی،وزارت بهداشت و امور زندان ها پایش آن ها از جامعه است وباید افرادی که سابقه ی رفتارهای تکانشی دارند تحت درمان قرار گیرند.
فضای مجازی باید در تحلیل رخدادهای جنسی با دقت عمل کند، به عنوان مثال ماجرایی که چند ماه گذشته توسط معلمی اتفاق افتاد باید بررسی کنیم اشکال کار کجاست؟ چرا آن معلم به درستی گزینش نشده که به آموزش و پرورش راه پیدا کرده است؟ مهمترین گزینش انتخاب معلم فضای مجازی است، کسی که در فضای مجازی در پنج سال گذشته رفتارهایی که معطوف به اعمال ناشایست جنسی و هنجار شکن دارد باید از سیستم آموزش و پرورش حذف شود؛ من قائل به این موضوع نیستم که فضای مجازی حریم خصوصی افراد است چراکه اگر فردی بخواهد در جامعه حاضر شود قسمتی از فضای مجازی به جامعه باز می گردد و افرادی که در فضای مجازی رفتار های آلوده انجام می دهند به آموزش و پرورش راه پیدا نمی کنند.
راهکار شما برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی چیست؟
گام اول برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی در مدارس گزینش معلم است، گام دوم نظارت مدیر بر رفتارهای معلم است و سپس خانواده ها باید ناظر رفتارها و حرفهای فرزندان خود باشند و گام آخر آموزش به کودکان است. تربیت جنسی کودکان از خانواده شروع می شود و وقتی کودک به مدرسه رفت از معلم و کادر مدارس آغاز می شود. کودکان از نظر حقوقی و روان شناختی مسئول خود نیستند در صورتی که بسیاری از افراد کودکان را به مراقبت از خود توصیه می کنند. بنده چند پروژه مشکلات جنسی که منجر به قتل شده را بررسی کردم و دریافتم کودکی برای دفاع از خود فریاد زده خفه شده است. گرچه فرزندان باید مهارت های اجتماعی، حل مسئله و اعتراضشان در خانواده افزایش پیدا کند.
این شعار باید به خاطر بماند که کودک مستقل از خانواده نیست و مسئول خود هم نیست، تربیت جنسی کار تخصصی و پیچیده است و تاکید می کنیم با توامند سازی و توسط نهاد خانواده انجام شود همچنین با درنظر گرفتن الگوی صحیح و پرورش نیروهای متعهد و متخصص از آسیب های این چنینی جلوگیری کنیم. رسانه ها در این زمینه نباید دچار هیجان زدگی و تحلیل های نادرست شوند.
کنجکاوی جنسی در کودکان از چه سنی آغاز می شود؟
استاندارد خاصی وجود ندارد اما معمولا کاویدن بدن قبل از دوسالگی آغاز می شود و سپس به شناخت اعضای بدن منجر می شود، کنجکاوی و پرسشگری فرزندان از سن 3 سالگی شروع می شود، باید توجه کرد اینگونه نیست که همه ی بچه ها در یک سن خاصی سوال خاصی بپرسند یا سوالات جنسی مطرح کنند و استاندارد و سن خاصی وجود ندارد، باید محیط خانواده به گونه ای آماده شود که مهارت های پاسخ به کنجکاوری فرزندان را آموخته باشیم.
به خانواده ها باید بیاموزیم که سوالات فرزندان را بشنوند و در پاسخ دادن عجله نکنند همچنین نباید از پاسخ دادن به سوالات جنسی کودکان فرار کرد و اطلاعات کلی به فرزندان ارائه کنیم و باید پرسش و پاسخ تربیت جنسی توسط مادران صورت گیرد.
فاصله ی کمی بین دو مقوله ی ضرورت و حرمت در رابطه با تربیت جنسی وجود دارد، خانواده ها چگونه می توانند بر چالش های این مسئله مسلط شوند؟
اگر تربیت جنسی را ذیل یک غریزه بدانیم و به روابط زناشویی ربط دهیم کار سخت می شود اما اگر این مورد را با خانواده مرتبط کنیم مسائل حل می شود.
وقتی کودک در سوالات خود به مسائل زناشویی اشاره کرد، مادر یا پدر به صورت کلی مقوله ی ازدواج و محرم شدن زن و شوهر را برای کودکان توضیح دهند. همانطور که گفتم پاسخ این سوالات باید خانواده داده شود نه با دیدن کلیپ های آموزشی! خانواده یک نهاد تربیتی مقدس است باید بتواند تربیت همه جانبه از جمله آموزش مسائل جنسی را در خود بگنجاند.
آیا تا کنون الگوی بومی برای تربیت جنسی تبیین شده یا خیر؟
راهبردهای مختلفی برخی از افکار ها ارائه کردند که متاسفانه در این زمینه به نوعی اختشاش و بهم ریختگی مواجه هستیم، برخی گمان می کنند واژه ی تربیت و آموزش جنسی معنای یکسان دارد و آنچه در کشورهای غربی با توجه به فرهنگ و آموزه های آن ها به کودکان ارائه می شود را نمی توان در کشور اسلامی پیاده کرد.
مسائل روانشناختی و تربیتی کاملا وابسته به فرهنگ هر کشور هستند لذا باید طراحی مناسب صورت گیرد، نیاز داریم اندیشمندان و علمای روحانی باید تربیت جنسی را متناسب با الگوی جامعه اسلامی تبیین کنند. بنده و همکارانم الگوی خانواده محور مبتنی بر رشد را درنظر داریم که از تولد تا کهنسالی افراد باید این الگو در مسیر رشد افراد قرار گیرد.
از آنجایی که در کشور ما همیشه صحبت از روابط با جنس مخالف(جنس مکمل) و پرداختن به این مسائل به عنوان یک تابو محسوب می‌شده است در طول دوران رشد کودکان و نوجوانان نیز از مهد کودک تا قبل از ورود به دانشگاه ، نه تنها هیچ نوع آموزش مشخصی در زمینه بهداشت بلوغ، روابط جنسی و روابط با جنس مخالف(جنس مکمل) به کودکان و نوجوانان داده نمی‌شود بلکه صحبت از این مسائل نیز زشت و ناپسند تلقی شده و در بسیاری از اوقات به سرزنش، نصیحت و حتی گاهی به تنبیهات جسمی‌و غیر جسمی‌منجر می‌گردد به همین دلیل بیشتر نوجوانان به صورت پنهانی و در بین گروه همسالان در مورد این قبیل مسائل صحبت می‌کنندو
خبرگزاری رضوی برای کسب اطلاعات بیشتر به سراغ دکتر محسن اصغری نکاح، روان شناس و متخصص تربیت جنسی کودکان و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد رفته است و نظر او را در این خصوص جویا شده است که در ادامه می خوانید:
تربیت جنسی در خانواده دقیقا اشاره به آموزش چه مهارتهایی دارد؟
قبل از هر نکته باید دریافت که بین آموزش و مهارت تفاوت وجود دارد اما متاسفانه امروزه این دو کلمه معادل یکدیگر به کار می روند و به غلط می گویند آموزش جنسی، در صورتی که واژه ی تربیت جنسی مناسبت تر است چراکه آنچه که برای یک فرد از خردسالی تا بزرگسالی در حال رخدادن است تربیت جنسی است که آموزش یکی از ابزارهایی است که در کنار مقوله ی تربیت استفاده می شود.
ممکن است در قسمت هایی از این تربیت آموزش به کار رود و ممکن است برای برخی از افراد آموزش های بیشتری لازم باشد. تربیت جنسی از بدو تولد به صورت بلفعل آغاز می شود و تا آخر عمر انسان ها این تربیت ادامه دارد اما آموزش جنسی در موقعیت خاصی(دوران بلوغ، پیش از ازدواج و پس از ازدواج) پررنگ تر می شود.
تربیت جنسی صرفا به معنای انتقال اطلاعات نیست و یا صرفا به معنای فراگیری چند مهارت نیست، بلکه افراد باید در بستر رشد و در درون خانواده با همراهی جامعه نگرش های مناسب را به میل جنسی خود و همچنین مهارت های لازم برای مواجه با موقعیت هایی که بار جنسی دارند و آماده شدن برای تعامل جنسی مناسب در درون خانواده بیاموزند، تربیت لازمه ی درونی شدن این نگرش ها در افراد است.
اینکه ما بخواهیم در یک مقطع درسی فقط یکسری مطالب را به افراد منتقل کنیم درونی شدن آن تضمین نمی شود لذا بهترین فضای تربیت جنسی خانواده است، الگوی مناسب برای تربیت جنسی الگوی خانواده محور مبتنی بر رشد است. در اصل تربیت جنسی از خانواده شروع می شود و افراد باید از خردسالی در درون خانواده تربیت شوند و بعدها پس از ازدواج بتوانند این مهارت ها را در درون خانواده به کار ببرند.
در این موضوع نقش سازمان و نهادهای آموزشی همچون آموزش و پرورش، رسانه، دانشگاه، وزارت بهداشت و ... نباید نادیده گرفت و آن ها با توانمند سازی خانواده ها نقش موثری در تربیت جنسی دارند.
متاسفانه یکی از آموزش های غلط تربیت جنسی این است که به کودکان اسم اعضای بدن و حریم خصوصی را بیاموزند، نباید در ابتدا به سراغ کودک رفت چراکه یک کودک در خانواده به طور ملموس با این مسائل آشنا شده است زمانی که افراد خانواده توانمند شوند و آگاهی پیدا کنند در خصوص تربیت جنسی کودکان می توانند حریم خصوصی را درونی کنند به طوری که اگر کسی به حریم خصوصی فرزند نزدیک شد باید کودک برانگیخته شود و واکنش نشان دهد.
اسامی که برای اعضا خصوصی کودکان توسط والدین انتخاب می شود نباید تحقیر کننده باشد و در اصل باید آن اسم زبان مشترکی بین خانواده و کودک ایجاد کند که هرزمان او بخواهد از عضو خصوصی بدنش صحبت کند از آن اسم استفاده کند. اگر حریم خصوصی توسط خانواده ها درونی نشود و صرف چند کلیپ و عکس در مدرسه و آموزش ببینند عملا این آموزش موثر نخواهد بود.
بیشترین سو استفاده های جنسی از کودکان توسط چه افرادی رخ داده است؟
متاسفانه بیشترین سو استفاده های جنسی در تمام فرهنگ ها در خانواده ها یا توسط افراد آشنا رخ داده است چراکه افراد سواستفاده گر در خانواده خلوت های بیشتری دارند لذا اتفاق ها ناگوار در خانواده رخ می دهد. اگر این تربیت جنسی توسط پدرومادرها در خانواده ها درونی شود حتی افراد نزدیک هم نمی توانند به کودکان تعرض کنند در صورتی ما فرزندانمان را بیشتر از غریبه ها می ترسانیم. اگر خانواده به خوبی عمل و حریم خصوصی را فرزندان نهادینه کند بسیاری از مشکلات حل می شود گرچه نقش نهادی ها آموزشی؛ نظارتی و مدارس به جهت پیشگیری از آسیب های اجتماعی موثر است.
برای اینکه شاهد وقوع تعرضات جنسی در مدارس نباشیم مدیر مدرسه باید مراقبت کند، راننده های سرویس مدارس افراد ارزشمندی هستند چراکه خدمات خوبی ارائه می دهند اما در بحث تربیت جنسی در بعد نظارت و پایش در مدرسه و جامعه باید به درستی عمل کنیم.
اگر نیروی انتظامی بر رفت و آمد فرزندان نظارت کند کودکان در آستانه ی آسیب های اجتماعی قرار نمی گیرند، یکی از ریشه های رخداد های وقایع ناخوشایند جنسی ناتوانی والدین در تربیت جنسی، ناآگاهی والدین در نظارت و همراهی فرزند خود و بد نظارت کردن در مدرسه و فضاهای اجتماعی بوده است؛ افرادی در جامعه دارای مشکلات روانشناختی اند که وظیفه ی سازمان بهزیستی،وزارت بهداشت و امور زندان ها پایش آن ها از جامعه است وباید افرادی که سابقه ی رفتارهای تکانشی دارند تحت درمان قرار گیرند.
فضای مجازی باید در تحلیل رخدادهای جنسی با دقت عمل کند، به عنوان مثال ماجرایی که چند ماه گذشته توسط معلمی اتفاق افتاد باید بررسی کنیم اشکال کار کجاست؟ چرا آن معلم به درستی گزینش نشده که به آموزش و پرورش راه پیدا کرده است؟ مهمترین گزینش انتخاب معلم فضای مجازی است، کسی که در فضای مجازی در پنج سال گذشته رفتارهایی که معطوف به اعمال ناشایست جنسی و هنجار شکن دارد باید از سیستم آموزش و پرورش حذف شود؛ من قائل به این موضوع نیستم که فضای مجازی حریم خصوصی افراد است چراکه اگر فردی بخواهد در جامعه حاضر شود قسمتی از فضای مجازی به جامعه باز می گردد و افرادی که در فضای مجازی رفتار های آلوده انجام می دهند به آموزش و پرورش راه پیدا نمی کنند.
راهکار شما برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی چیست؟
گام اول برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی در مدارس گزینش معلم است، گام دوم نظارت مدیر بر رفتارهای معلم است و سپس خانواده ها باید ناظر رفتارها و حرفهای فرزندان خود باشند و گام آخر آموزش به کودکان است. تربیت جنسی کودکان از خانواده شروع می شود و وقتی کودک به مدرسه رفت از معلم و کادر مدارس آغاز می شود. کودکان از نظر حقوقی و روان شناختی مسئول خود نیستند در صورتی که بسیاری از افراد کودکان را به مراقبت از خود توصیه می کنند. بنده چند پروژه مشکلات جنسی که منجر به قتل شده را بررسی کردم و دریافتم کودکی برای دفاع از خود فریاد زده خفه شده است. گرچه فرزندان باید مهارت های اجتماعی، حل مسئله و اعتراضشان در خانواده افزایش پیدا کند.
این شعار باید به خاطر بماند که کودک مستقل از خانواده نیست و مسئول خود هم نیست، تربیت جنسی کار تخصصی و پیچیده است و تاکید می کنیم با توامند سازی و توسط نهاد خانواده انجام شود همچنین با درنظر گرفتن الگوی صحیح و پرورش نیروهای متعهد و متخصص از آسیب های این چنینی جلوگیری کنیم. رسانه ها در این زمینه نباید دچار هیجان زدگی و تحلیل های نادرست شوند.
کنجکاوی جنسی در کودکان از چه سنی آغاز می شود؟
استاندارد خاصی وجود ندارد اما معمولا کاویدن بدن قبل از دوسالگی آغاز می شود و سپس به شناخت اعضای بدن منجر می شود، کنجکاوی و پرسشگری فرزندان از سن 3 سالگی شروع می شود، باید توجه کرد اینگونه نیست که همه ی بچه ها در یک سن خاصی سوال خاصی بپرسند یا سوالات جنسی مطرح کنند و استاندارد و سن خاصی وجود ندارد، باید محیط خانواده به گونه ای آماده شود که مهارت های پاسخ به کنجکاوری فرزندان را آموخته باشیم.
به خانواده ها باید بیاموزیم که سوالات فرزندان را بشنوند و در پاسخ دادن عجله نکنند همچنین نباید از پاسخ دادن به سوالات جنسی کودکان فرار کرد و اطلاعات کلی به فرزندان ارائه کنیم و باید پرسش و پاسخ تربیت جنسی توسط مادران صورت گیرد.
فاصله ی کمی بین دو مقوله ی ضرورت و حرمت در رابطه با تربیت جنسی وجود دارد، خانواده ها چگونه می توانند بر چالش های این مسئله مسلط شوند؟
اگر تربیت جنسی را ذیل یک غریزه بدانیم و به روابط زناشویی ربط دهیم کار سخت می شود اما اگر این مورد را با خانواده مرتبط کنیم مسائل حل می شود.
وقتی کودک در سوالات خود به مسائل زناشویی اشاره کرد، مادر یا پدر به صورت کلی مقوله ی ازدواج و محرم شدن زن و شوهر را برای کودکان توضیح دهند. همانطور که گفتم پاسخ این سوالات باید خانواده داده شود نه با دیدن کلیپ های آموزشی! خانواده یک نهاد تربیتی مقدس است باید بتواند تربیت همه جانبه از جمله آموزش مسائل جنسی را در خود بگنجاند.
آیا تا کنون الگوی بومی برای تربیت جنسی تبیین شده یا خیر؟
راهبردهای مختلفی برخی از افکار ها ارائه کردند که متاسفانه در این زمینه به نوعی اختشاش و بهم ریختگی مواجه هستیم، برخی گمان می کنند واژه ی تربیت و آموزش جنسی معنای یکسان دارد و آنچه در کشورهای غربی با توجه به فرهنگ و آموزه های آن ها به کودکان ارائه می شود را نمی توان در کشور اسلامی پیاده کرد.
مسائل روانشناختی و تربیتی کاملا وابسته به فرهنگ هر کشور هستند لذا باید طراحی مناسب صورت گیرد، نیاز داریم اندیشمندان و علمای روحانی باید تربیت جنسی را متناسب با الگوی جامعه اسلامی تبیین کنند. بنده و همکارانم الگوی خانواده محور مبتنی بر رشد را درنظر داریم که از تولد تا کهنسالی افراد باید این الگو در مسیر رشد افراد قرار گیرد.
