حجت الاسلام علی شاملو:
مناجات ها معارف راهگشایی برای زندگی دارد که در روضه ها نیست/ انس با ائمه(ع) نباید جای انس با خدا را بگیرد
سرویس زیارت. حسن دیانی. چند روز پیش حجت الاسلام علی شاملو از مبلغان دینی و فعالان فرهنگی در دانشگاه ها متن کوتاهی را در فضای مجازی منتشر کرد که ضمن بیان مقدمه ای، از خوانندگان برای شرکت در جلسه مناجات خوانی – تحت عنوان شب های روشن- در دانشگاه فردوسی مشهد دعوت می کرد. وی در ابتدای این متن مقایسه ای می کند میان جلسات متعدد مناجات خوانی در تهران و نبود چنین جلساتی در مشهد. از این رو در خبرگزاری رضوی به این بهانه گفتگویی با حجت الاسلام شاملو داشته و به بررسی ضرورت برگزاری جلسات مناجات خوانی، و تأثیرات تربیتی آن پرداختیم.
شما در متنی که منتشر کردید مقایسه ای میان تهران و مشهد در برگزاری جلسات مناجات خوانی داشتید، کمی در ابتدا این فضا را توضیح می دهید؟
فضای مناجاتی در تهران، - به خصوص در ماه مبارک رمضان- خیلی پرشور و پررونق است. به گونه ای مداحان مختلف جلسات متعددی داشته و این جلسات از بعد از افطار تا سحر، و در مناطق مختلف شهر - بالای شهر و پایین شهر- برگزار می شود. به گونه ای که هر کسی بخواهد در هر ساعتی برنامه ای را شرکت کند می تواند جلسه ای پیدا کند. به لحاظ مخاطب هم همین گونه است. مثلا جلسه آقای حدادیان که بیشتر در دانشگاه بوده است به گونه ایست که بیشتر جوان و دانشجو هستند و در مناجات خوانی کاملا محتوا و مضمون را برای دانشجوی یا جوان عادی که جندان با ادبیات و زبان عربی آشنایی ندارد توضیح می دهد. به عبارتی دیگر زیبایی معارف و ادعیه را هر فرد معمولی هم می تواند درک کرده و استفاده کند.
اما در مشهد هر چند جلسات روضه و هیئات خیلی زیادی وجود دارد، اما این مدل مناجات خوانی چندان دیده نمی شود. 7-8 سال پیش که خیلی کمتر هم بود. اما الان می توان برنامه هایی را در این شهر مشاهده نمود.
تاکید شما بر روی مناجات خوانی، با توجه به وجود تعداد زیاد هیئات در مشهد به چه دلیل است. چه تفاوتی این مراسم با مجالس روضه می تواند داشته باشد؟
اولاً باید توجه کرد که رمضان ماهی است که لحظه لحظه آن ارزشمند است. بالاخره اگر این جلسات نباشد مردم یا درگیر برنامه های تلویزیون و سریال شده و یا در افطاری های خانوادگی، وقت خود را طولانی و عبث تلف می کنند. در حالی که این جلسات مناجات خوانی ممکن است کسانی را به خود جذب کند که شاید چندان جذب مراسم روضه نشوند.
اما از سویی دیگر همانقدر که روضه اباعبدالله(ع) بار تربیتی و انسان سازی دارد، مناجات هم به همان میزان بار تربیتی دارد. یعنی یک مومن واقعی هم باید با حضرات معصومین (ع) ارتباط داشته باشد و هم با خدا. و واقعا روضه به تنهایی نمی تواند در این مسیر کافی باشد. چه بسا کسی اهل روضه باشد اما به نماز، قرآن و ارتباط با خدا بی توجهی کند. مثلا ما بچه هیئتی هایی داریم که اهل هیئت هستند اما نسبت به پدر، مادر یا خانواده کم توجه اند. یا در کسب حلال و یا برنامه ریزی برای معاش کوتاهی می کنند. اما کسی که اهل مناجات باشد بسیاری از ایراداتش حل شده و نماز او هم حال دیگری پیدا می کند.
چرا که مضامینی که در مناجات وجود دارد با روضه متفاوت است. ادعیه ما واقعاً یک کلاس درس بزرگ هستند. نداشتن حلقه های مناجات خوانی موجب می شود تا دست جامعه از این معارف خالی شود. در حالی که در ادعیه و مناجات های ما نکات اعتقادی، اخلاقی، و عرفانی بسیاری وجود دارد که می تواند بسیاری از ایرادات زندگی شخصی ما را برطرف کند در حالی که در روضه ها اصلاً اینگونه نیست.
به نظر من مناجات برای زندگی شخصی و امروزه ما بسیار کاربردی تر است. یعنی برخی از آسیب ها از جمله آمار بالای طلاق در شهر مشهد، و یا مسائلی مانند بداخلاقی افراد جامعه، بی توجهی به همسایه، همسر یا پدر و مادر، و یا برخی رفتارهای نادرستی که حتی در جمع های مذهبی وجود داشته و دور از عقلانیت، وحدت و واقعیت های جامعه است، را می توان از طریق انس با مناجات و ادعیه، کمتر و یا برطرف نمود.
بر این اساس می توان گفت اگر وجه احساسی و عاطفی در روضه ها قوی تر است، وجه تعقل و معارفی مناجات بیشتر است؟
بله دقیقاً؛ آگاهی ها زیادی در لسان این مناجات ها منتقل می شود. مثلا در دعای ابوحمزه فرازی هست که حضرت می فرمایند: خدایا چه شده است که هر وقت من می خواهم با تو مناجات کنم کسل و خسته می شوم. بعد می گویند که شاید با مجالس بطالین انس پیدا کرده ام، یا شاید با اهل توبه ارتباطم قطع گردیده است و یا پای درس علما نمی روم؛ شاید اهل دروغ شده ام؛ شاید دستورات تو را رعایت نمی کنم. و همینطور 10-11 مورد را حضرت بیان می کند که کاملا کاربردی است. بنابراین در این ادعیه تعقل و فهمی از ارتباطات درون دینی وجود دارد که اگر با آن انس نداشته باشیم دستمان خالی خواهد بود.
از سویی دیگر جلسات روضه کمی مستعد انحراف است. ما خودمان به حمدالله اهل جلسات روضه هستیم. متأسفانه در جلسات روضه آسیب هایی از قبیل روضه های غیر مستند، شعر، ریتم و یا آهنگ های نامناسب وجود دارد. ولی در جلسات مناجات کمتر چنین چیزی پیش می آید. چرا که متن کاملا مأثور و از لسان ائمه بوده و لذا آسیب آن خیلی کمتر است. همچنین کسی که می خواهد مناجات بخواند باید با سواد بوده و به احادیث احاطه داشته باشد تا بتواند مفاهیم را برای فردی که اطلاعی ندارد شرح داده و جا بیاندازد.
اتفاقا یکی از نقدهایی که به مناسک مذهبی ما می شود این است که پرداخت زیاد به عزاداری و ائمه موجب شده است که توجه و توکل به خدا کمتر گردد. و حتی بعضاً به عنوان نقدی به شیعه مطرح می شود.
متأسفانه در این شبکه معارف دینی یک مقدار کمتر به انس با خدا توجه کردیم. و این بدفهمی و جای نگرانی است. مثلاً خیلی از مذهبی ها و بچه هیئتی ها اگر دو هفته هم در کربلا بمانند می دانند با امام حسین(ع) چگونه ارتباط برقرار کنند اما 10 دقیقه نمی توانند با خدا حرف بزنند. یا من خیلی وقت ها به این موضوع دقت کرده ام که بعضا در گوشه هیئت کسی که دارد نماز می خواند نمازش خیلی بد بوده و حتی بعضاً به لحاظ ظاهری باطل است. یعنی این آدمی که 1 ساعت سینه می زند برای خدا 5 دقیقه نمی تواند وقت بگذارد. یعنی آموزش داده ایم که چگونه با اهل بیت(ع) ارتباط داشته و حرف بزنیم اما با خدا چندان نه. در حالی که اهل بیت(ع) هم جلوه های رحمت خدا هستند هیچ گاه نباید جای خدا را بگیرند. یعنی نباید اینگونه باشد که یک فرد انس با اهل بیت(ع) و هیئت داشته باشد، اما نماز با حضور قلب، قرآن خواندن ، نماز شب و سحر و خلوت با خدا را رها کند. بدون اینها واقعا نمی شود به جایی رسید.
به نظر شما چرا در شهر مذهبی ای مانند مشهد چنین رویکردی در مراسم های مذهبی نسبت به مناجات خوانی شکل نگرفته است؟
برای چنین مراسمی هم باید مناجات خوان پیدا شود، هم مستمع، و هم مکان که حول یک مسجد یا هیئت شکل بگیرد. مناجات خواندن با روضه خواندن متفاوت بوده و واقعاً کار هر کسی نیست. کسی می تواند مناجات بخواند که آشنایی کاملی بر روایات اخلاقی و حتی مضامین کلامی و اعتقادی داشته باشد. اساتیدی مانند حدادیان، سازور یا ارضی این ویژگی را دارند.
مثلا اقای حدادیان کلاسی داشت در دانشگاه تهران تحت عنوان نگاهی به دعا. مهج الدعوات سید ابن طاووس را می آورد و یکی یکی دعاها را شرح می داد. این کار خیلی سختی است من در این کلاس می دیدم که واقعا ایشان با سواد است. شاید در این زمینه از بسیاری از روحانیون هم با سوادتر بود.
از سویی دیگر ویژگی ای که در مشهد وجود داشته و آن را از شهرهایی مانند تهران متفاوت می کند این است که در مشهد تکثر خیلی زیادی وجود دارد. یعنی تعداد هیئات و جلسات خیلی زیاد است در حالی که در شهرهای دیگر تعداد کمتر، اما مجتمع شده است. که این هم شاید به دلیل روحیه و اخلاق مردم این شهر باشد. بنابراین شرکت کنندگان در تعداد زیادی از جلسات پراکنده می شوند.
همچنین ما مرکزیتی به نام حرم مطهر رضوی داریم که به صورت ناخودآگاه اجازه درست شدن جلسات بزرگ را نمی دهد. نه اینکه احیاناً کسی بخواهد دخالتی بکند. نه؛ بلکه ماهیتا وجود یک مکان مقدسی مانند حرم آن هم با حضور سخنرانان و مداحان بزرگ، خود موجب جذب بسیاری به حرم می شود. مانند شب های قدر که دهها هزار نفر در مراسم حرم شرکت می کنند. و در نتیجه جلسات بزرگ دیگر چندان شکل نمی گیرد.
حال وقتی که افرادی که توانایی مناجات خواندن دارند کم بوده و تکثر محفل ها هم وجود دارد، در چنین شرایطی چنین فضایی شکل نمی گیرد. اما وقتی جلسات بزرگ شکل بگیرد و این افراد دور هم جمع شوند، هم افزایی صورت گرفته و کار جلو می رود. البته الان در سطح شهر مشهد جلسات مناجات خوانی شکل گرفته و این خوب است. اما هنوز خیلی کم است.
در حالی که ما ناگذیریم برای آنکه مخاطب ما در جامعه لذت های شهوانی و حرام را ترک کند، لذت حقیقی انس و نزدیکی به خدا را به او بچشانیم. من در برنامه های اعتکاف زیادی شرکت کردم و اکثراً هم با جوانان و نوجوانان بوده است. یکی از چیزهایی که خیلی زیاد در صحبت ها و دلنوشته های اینان دیده می شد این بود که می گفتند تاکنون در عمرم چنین فضایی را تجربه نکرده ام. و سال بعد هم حتماً حضور پیدا می کنم. ما باید این لذت های معنوی را به جوان ها چشانده بعد بگوییم سراغ گناه نرو. قطعاً یکی از این عرصه ها هم جلسات انس با دعا و مناجات است.
بنابراین باید دغدغه مندان و فعالان فرهنگی اهمیت مناجات را درک کرده و به این نیاز برسیم که این کار روی زمین است. بعد که به این درک رسیدیم شروع به کار کنیم و با آزمون و خطا کار را جلو ببریم.
شما در متنی که منتشر کردید مقایسه ای میان تهران و مشهد در برگزاری جلسات مناجات خوانی داشتید، کمی در ابتدا این فضا را توضیح می دهید؟
فضای مناجاتی در تهران، - به خصوص در ماه مبارک رمضان- خیلی پرشور و پررونق است. به گونه ای مداحان مختلف جلسات متعددی داشته و این جلسات از بعد از افطار تا سحر، و در مناطق مختلف شهر - بالای شهر و پایین شهر- برگزار می شود. به گونه ای که هر کسی بخواهد در هر ساعتی برنامه ای را شرکت کند می تواند جلسه ای پیدا کند. به لحاظ مخاطب هم همین گونه است. مثلا جلسه آقای حدادیان که بیشتر در دانشگاه بوده است به گونه ایست که بیشتر جوان و دانشجو هستند و در مناجات خوانی کاملا محتوا و مضمون را برای دانشجوی یا جوان عادی که جندان با ادبیات و زبان عربی آشنایی ندارد توضیح می دهد. به عبارتی دیگر زیبایی معارف و ادعیه را هر فرد معمولی هم می تواند درک کرده و استفاده کند.
اما در مشهد هر چند جلسات روضه و هیئات خیلی زیادی وجود دارد، اما این مدل مناجات خوانی چندان دیده نمی شود. 7-8 سال پیش که خیلی کمتر هم بود. اما الان می توان برنامه هایی را در این شهر مشاهده نمود.
تاکید شما بر روی مناجات خوانی، با توجه به وجود تعداد زیاد هیئات در مشهد به چه دلیل است. چه تفاوتی این مراسم با مجالس روضه می تواند داشته باشد؟
اولاً باید توجه کرد که رمضان ماهی است که لحظه لحظه آن ارزشمند است. بالاخره اگر این جلسات نباشد مردم یا درگیر برنامه های تلویزیون و سریال شده و یا در افطاری های خانوادگی، وقت خود را طولانی و عبث تلف می کنند. در حالی که این جلسات مناجات خوانی ممکن است کسانی را به خود جذب کند که شاید چندان جذب مراسم روضه نشوند.
اما از سویی دیگر همانقدر که روضه اباعبدالله(ع) بار تربیتی و انسان سازی دارد، مناجات هم به همان میزان بار تربیتی دارد. یعنی یک مومن واقعی هم باید با حضرات معصومین (ع) ارتباط داشته باشد و هم با خدا. و واقعا روضه به تنهایی نمی تواند در این مسیر کافی باشد. چه بسا کسی اهل روضه باشد اما به نماز، قرآن و ارتباط با خدا بی توجهی کند. مثلا ما بچه هیئتی هایی داریم که اهل هیئت هستند اما نسبت به پدر، مادر یا خانواده کم توجه اند. یا در کسب حلال و یا برنامه ریزی برای معاش کوتاهی می کنند. اما کسی که اهل مناجات باشد بسیاری از ایراداتش حل شده و نماز او هم حال دیگری پیدا می کند.
چرا که مضامینی که در مناجات وجود دارد با روضه متفاوت است. ادعیه ما واقعاً یک کلاس درس بزرگ هستند. نداشتن
به نظر من مناجات برای زندگی شخصی و امروزه ما بسیار کاربردی تر است. یعنی برخی از آسیب ها از جمله آمار بالای طلاق در شهر مشهد، و یا مسائلی مانند بداخلاقی افراد جامعه، بی توجهی به همسایه، همسر یا پدر و مادر، و یا برخی رفتارهای نادرستی که حتی در جمع های مذهبی وجود داشته و دور از عقلانیت، وحدت و واقعیت های جامعه است، را می توان از طریق انس با مناجات و ادعیه، کمتر و یا برطرف نمود.
بر این اساس می توان گفت اگر وجه احساسی و عاطفی در روضه ها قوی تر است، وجه تعقل و معارفی مناجات بیشتر است؟
بله دقیقاً؛ آگاهی ها زیادی در لسان این مناجات ها منتقل می شود. مثلا در دعای ابوحمزه فرازی هست که حضرت می فرمایند: خدایا چه شده است که هر وقت من می خواهم با تو مناجات کنم کسل و خسته می شوم. بعد می گویند که شاید با مجالس بطالین انس پیدا کرده ام، یا شاید با اهل توبه ارتباطم قطع گردیده است و یا پای درس علما نمی روم؛ شاید اهل دروغ شده ام؛ شاید دستورات تو را رعایت نمی کنم. و همینطور 10-11 مورد را حضرت بیان می کند که کاملا کاربردی است. بنابراین در این ادعیه تعقل و فهمی از ارتباطات درون دینی وجود دارد که اگر با آن انس نداشته باشیم دستمان خالی خواهد بود.
از سویی دیگر جلسات روضه کمی مستعد انحراف است. ما خودمان به حمدالله اهل جلسات روضه هستیم. متأسفانه در جلسات روضه آسیب هایی از قبیل روضه های غیر مستند، شعر، ریتم و یا آهنگ های نامناسب وجود دارد. ولی در جلسات مناجات کمتر چنین چیزی پیش می آید. چرا که متن کاملا مأثور و از لسان ائمه بوده و لذا آسیب آن خیلی کمتر است. همچنین کسی که می خواهد مناجات بخواند باید با سواد بوده و به احادیث احاطه داشته باشد تا بتواند مفاهیم را برای فردی که اطلاعی ندارد شرح داده و جا بیاندازد.
اتفاقا یکی از نقدهایی که به مناسک مذهبی ما می شود این است که پرداخت زیاد به عزاداری و ائمه موجب شده است که توجه و توکل به خدا کمتر گردد. و حتی بعضاً به عنوان نقدی به شیعه مطرح می شود.
متأسفانه در این شبکه معارف دینی یک مقدار کمتر به انس با خدا توجه کردیم. و این بدفهمی و جای نگرانی است. مثلاً خیلی از مذهبی ها و بچه هیئتی ها اگر دو هفته هم در کربلا بمانند می دانند با امام حسین(ع) چگونه ارتباط برقرار کنند اما 10 دقیقه نمی توانند با خدا حرف بزنند. یا من خیلی وقت ها به این موضوع دقت کرده ام که بعضا در گوشه هیئت کسی که دارد نماز می خواند نمازش خیلی بد بوده و حتی بعضاً به لحاظ ظاهری باطل است. یعنی این آدمی که 1 ساعت سینه می زند برای خدا 5 دقیقه نمی تواند وقت بگذارد. یعنی آموزش داده ایم که چگونه با اهل بیت(ع) ارتباط داشته و حرف بزنیم اما با خدا چندان نه. در حالی که اهل بیت(ع) هم جلوه های رحمت خدا هستند هیچ گاه نباید جای خدا را بگیرند. یعنی نباید اینگونه باشد که
به نظر شما چرا در شهر مذهبی ای مانند مشهد چنین رویکردی در مراسم های مذهبی نسبت به مناجات خوانی شکل نگرفته است؟
برای چنین مراسمی هم باید مناجات خوان پیدا شود، هم مستمع، و هم مکان که حول یک مسجد یا هیئت شکل بگیرد. مناجات خواندن با روضه خواندن متفاوت بوده و واقعاً کار هر کسی نیست. کسی می تواند مناجات بخواند که آشنایی کاملی بر روایات اخلاقی و حتی مضامین کلامی و اعتقادی داشته باشد. اساتیدی مانند حدادیان، سازور یا ارضی این ویژگی را دارند.
مثلا اقای حدادیان کلاسی داشت در دانشگاه تهران تحت عنوان نگاهی به دعا. مهج الدعوات سید ابن طاووس را می آورد و یکی یکی دعاها را شرح می داد. این کار خیلی سختی است من در این کلاس می دیدم که واقعا ایشان با سواد است. شاید در این زمینه از بسیاری از روحانیون هم با سوادتر بود.
از سویی دیگر ویژگی ای که در مشهد وجود داشته و آن را از شهرهایی مانند تهران متفاوت می کند این است که در مشهد تکثر خیلی زیادی وجود دارد. یعنی تعداد هیئات و جلسات خیلی زیاد است در حالی که در شهرهای دیگر تعداد کمتر، اما مجتمع شده است. که این هم شاید به دلیل روحیه و اخلاق مردم این شهر باشد. بنابراین شرکت کنندگان در تعداد زیادی از جلسات پراکنده می شوند.
همچنین ما مرکزیتی به نام حرم مطهر رضوی داریم که به صورت ناخودآگاه اجازه درست شدن جلسات بزرگ را نمی دهد. نه اینکه احیاناً کسی بخواهد دخالتی بکند. نه؛ بلکه ماهیتا وجود یک مکان مقدسی مانند حرم آن هم با حضور سخنرانان و مداحان بزرگ، خود موجب جذب بسیاری به حرم می شود. مانند شب های قدر که دهها هزار نفر در مراسم حرم شرکت می کنند. و در نتیجه جلسات بزرگ دیگر چندان شکل نمی گیرد.
حال وقتی که افرادی که توانایی مناجات خواندن دارند کم بوده و تکثر محفل ها هم وجود دارد، در چنین شرایطی چنین فضایی شکل نمی گیرد. اما وقتی جلسات بزرگ شکل بگیرد و این افراد دور هم جمع شوند، هم افزایی صورت گرفته و کار جلو می رود. البته الان در سطح شهر مشهد جلسات مناجات خوانی شکل گرفته و این خوب است. اما هنوز خیلی کم است.
در حالی که ما ناگذیریم برای آنکه مخاطب ما در جامعه لذت های شهوانی و حرام را ترک کند، لذت حقیقی انس و نزدیکی به خدا را به او بچشانیم. من در برنامه های اعتکاف زیادی شرکت کردم و اکثراً هم با جوانان و نوجوانان بوده است. یکی از چیزهایی که خیلی زیاد در صحبت ها و دلنوشته های اینان دیده می شد این بود که می گفتند تاکنون در عمرم چنین فضایی را تجربه نکرده ام. و سال بعد هم حتماً حضور پیدا می کنم. ما باید این لذت های معنوی را به جوان ها چشانده بعد بگوییم سراغ گناه نرو. قطعاً یکی از این عرصه ها هم جلسات انس با دعا و مناجات است.
بنابراین باید دغدغه مندان و فعالان فرهنگی اهمیت مناجات را درک کرده و به این نیاز برسیم که این کار روی زمین است. بعد که به این درک رسیدیم شروع به کار کنیم و با آزمون و خطا کار را جلو ببریم.
