هنرهای فاخر ایرانی در کشورهای دیگر خودنمایی می کنند/در ایران به هنرمندان بها داده نمی شود

به گزارش سرویس هنر خبرگزاری رضوی، نقوش تزئینی در فرهنگ و هنر ایرانی _ اسلامی جایگاهی فراتر از زیبایی ظاهری دارد، اگرچه زیبا جلوه دادن آثار هنری خود یکی از شاخصه های فهم هنر ایرانی _ اسلامی است ولی این هنر از ارزشهای والاتری هم برخوردار است. هر نقش فقط رنگ و شکل نیست، بلکه معنایی هم دارد. در حقیقت ظاهر هر نقشی در هنر اسلامی در آغاز در حکم دیدن یک معنای نادیدنی و باطنی است. هرچند نقوش تزئینی مذکور پیشینة قوی و مشخصی داشتند اما در بکارگیری این نقوش با ملاحظات خاصی همراه می شد که مناسب شأن قرآن کریم باشد.
خبرگزاری رضوی با استاد مجید فدائیان؛ هنرمند مطرح و حرفه ای در زمینه هنرهای سنتی تذهیب، گل و مرغ ایرانی و البته مدیر هنری و ناظر چاپ کتابهای نفیس مثل قرآن بایسنقری و قرآن ابراهیم سلطان و چند جلد از مجموعه شاهکار های هنری در آستان قدس گفت و گو کرده است که در ادامه می خوانید:

خودتان را به طور کامل معرفی کنید و بفرمایید فعالیت خود را از چه سالی که آغاز کردید و زیر نظر چه اساتیدی این حرفه را آموختید؟
مجید فدائیان هستم، در رشته ی کارشناسی هنرهای اسلامی تخصص خود را کسب کرده ام و در حال حاضر بر چاپ نسخه های نفیس متمرکز هستم، حدود 30 سال است که فعالیت خود را آغاز کرده ام و از تجربیات اساتیدی مانند آقای بیوک احمری و جمال الدین خرمی نژاد بهره برده ام.

درباره ی هنر های ایرانی به طور مختصر توضیح بفرمایید و اینکه آیا هنر تذهیب قرآن نسبت به خط چه رشدی داشت؟
آنچه که از گذشتگان برای ما به ارث رسیده به اسم های مختلف نام گذاری شده مانند سنتی و ... اما اکثر هنرهای ما کاربردی و بخشی از زندگی یک طبقه ی خاص بوده است که در بخش های حوزه ی کتاب و دیگر بخش ها استفاده می شده است البته ایرانی ها همیشه تلفیقی از کاربرد و هنر را با یکدیگر ادغام می کردند.
هنر تذهیب کاملاً دوبعدی است و با علائق تزئینی هنرمندان نومسلمان تناسب کامل داشت. هنرمندانی که نهایت هماهنگی مطلوبشان را در نمایش باشکوه نقوش انتزاعی ظریف و در هم تنیده دنبال می کردند. از این رو تذهیب تقریباً به هنر مادر تبدیل شد که در آن اصول و طرحهایی بسط و تکامل یافت و  در هنرهای دیگر از جمله سفالگری، گچبری، سنگ تراشی، فلزکاری، پارچه بافی و قالیبافی به کار گرفته شد. نمادها و نقوشی که پشتوانه ایرانی و غربی را در بطن خود داشت کارکردهای جدید خود را در آرایش نسخ قرآنی از جهت فرم و رنگ با مفاهیم نزدیک به کارکردها و کاربردهای گذشته ادامه میدهند. اسلیمی (که بنا به دونظر از گیاه تاک و درخت سرو ریشه می گیرد) به خاطر پیچیدگی‌اش خود نقشی پر رمز و راز و فوق مادی است . اسلیمی تصویر ضرب آهنگ است با تکرار مداوم یک نگاره، روایتی زمینی است که باید به نمایگان اعداد خاص و نظایر هندسی آنها نیز توجه کرد.
هنر تذهیب قرآن رشدی محدودتر از خط داشت، چرا که نگارش متن قرآن خود مستقیماً آن را طلب نمی کرد. علاوه براین، ترسی از عدم جواز دخول هر چیز زایدی به متن قرآن، تذهیب را محل تأمل قرار می داد. با اطمینان می توان گفت همین ترس توأم بااحترام (هیبت) بود که جریان رشد تذهیب را دقیقاً در مجاری صحیح سوق داد.



خلاقیت و نوآوری در هنر های سنتی به چه گونه ای است؟
تعریف خلاقیت در نگارگری و تذهیب ، خصوصا زمانی که موضوع محدود به تذهیب های قرآنی می شود کاملا با تعریف آن در هنرهای مدرن معاصر متفاوت است ؛‌باید اساتید فن  برای هنرجویان آشکار نمایند که این مفهوم در تذهیب و نگارگری  به معنای بر هم زدن چهارچوب مشخص شده در آن نیست.
                        
جایگاه  و وضعیت کنونی هنرهای ایرانی در کشور به چه صورت است؟
امروزه، هنر کاربرد های خود را از دست داده و به بخش های بی هویتی تبدیل شده است. به عنوان مثال درگذشته برای تهیه ی یک نسخه خطی چندین نفر اعم از خوشنویس، تذهیب کار، نگارگر تلاش می کردند و در کارگاه ها فعالیت داشتند اما امروزه که نسخه خطی وجود ندارد تولید کتاب خطی یا آثار لاکی و ... دچار مشکل و بی هویتی شده به همین سبب با ایجاد تغییراتی که در این زمینه که رخ داده ماهیت هویت اصلی ایرانی از بین رفته و آن هنرها دبگر قابل استفاده نیستند.
 اگر بخواهیم در مورد بخش های مختلف هنر ایرانی صحبت کنیم به عنوان مثال معماری ایرانی در می یابیم که اکنون کسی در آن قالب گذشته فعالیت نمی کند چراکه فضاهای شهری تغییر کرده و این مورد سبب بی هویتی معماری شده دلیل آن هم این است که هنرمندانی که در این زمینه فعالیت می کنند اطلاعات دقیقی از این پیشینه ندارند.

با توجه

به اینکه از هنرهای سنتی ایران (تذهیب- گل و مرغ و نگارگری) با عنوان هنرهای در حال فراموشی یاد می شود این امر از چه زمانی اتفاق افتاده و چه راهکاری برای آن پیشنهاد می کنید؟
پس از دوره ی قاجار و مشروطیت با ورود صنعت چاپ، پلاستیک و ملامین و .. این هنرها دچار فراموشی شد که شروع این مورد را از دوره ی پهلوی است که مدرن گرایی مرسوم شد و تاثیر خود را گذاشت و پیشنهاد من در این زمینه این است که هنرمندان ایرانی باید به صورت تخصصی در این زمینه کار کنند و با حفظ اصول و قواعد خاص خود و حتی شکل و قالب گذشته ی آن بتوانند به آنان جانی دوباره ببخشند.

شکل گیری نقوش تذهیب از چه دوره ای آغاز شد؟ و نظر خود را در مورد کاربرد تذهیب در آرایه بندی کلام الله مجید و استفاده از آن به جای آرایه های دیجیتالی بفرمایید.
احتمالاً طی دو سده آغازین بعد از هجرت، شکل گیری نقوش تذهیب کاملاً متکی به پیش از اسلام بوده است و تغییرات فرمی و مفهومی نقوش از سده سوم به بعد مبتنی بر ملاحظه کاری حفظ شأن قرآن شده است. پس از تغییرات طوفانی سیاسی – اجتماعی دو سده اول و شروع نهضتهای ملی، فرهنگی و اجتماعی شمال خراسان و انتقال پایگاههای حکومتی از غرب به شرق ایران، تاثیرات ذهنی ایرانیان بر تکوین و تکامل  نقوش تذهیبی شدت می گیرد. که البته کاملاً همراه با تکامل هنر خوشنویسی است.
در مورد کاربرد تذهیب در آرایه بندی کلام الله مجید و استفاده از آن به جای آرایه های دیجیتالی نظر بنده این است که در چاپ یک مصحف ارتباطی تنگاتنگ بین خوشنویس، جلد ساز، صحاف و ... برقرار است، برای استفاده از تذهیب در این زمینه و جایگزینی آن با آرایه های دیجیتالی به مدیریت هنری نیازمندیم، هم اکنون برای آماده سازی و چاپ یک اثر قدیمی با مشکلات بسیاری روبرو هستیم چراکه در صنعت چاپ جایگزینی برای طلا نداریم.
 
کشورهایی از جمله ترکیه، کشورهای عربی در زمینه های هنرهای اسلامی که قطعا خاستکاه اصلی آن در ایران است جشنواره و نمایشگاه های پرهزینه ای برگزار می کنند که قطعا اهداف بلند مدتی را دنبال می کنند؛ نظر شما در این زمینه چیست؟ آیا ایران توانسته مانند آن ها در این زمینه فعالیت کند؟
کار ارزشمندی است که آنان زودتر از ایران به آن دست یافتند، متاسفانه این مورد در ایران مغفول واقع شده و کشورهای بیگانه از کم کاری هنرمندان ایرانی نهایت استفاده را می کنند و آنچه را که جز هنرهای اصیل ایرانی است را با قرار دادن در جشنواره های مطرح و هزینه کردن برای آثار، آنان به نام خود ثبت می کنند، هنرمندان ما با توجه به نیاز مالی که دارند در این جشنواره ها شرکت و اکثرا با ارائه ی آثار فاخر ایرانی مقام کسب می کنند و برنده ی جایزه های ارزشمندی می شوند.
متولیان و مسئولان هنری کشور ایران هیچ شناختی از این فعالیت ها ندارند و به تجربه ی دیگران هم اهمیت نمی دهند در نتیجه نمی توان ایرادی به کار کشورهای خارجی گرفت چراکه آنان دنبال هویت سازی و تاریخ سازی برای خود هستند. من شنیدم کشور ترکیه به هنرمندان برگزیده ی ایرانی تابعیت می دهد و از آنان حمایت مالی می کند و این گونه است که گوهر های فاخر ایرانی در کشور های دیگرخودنمایی می کنند.

پیشنهاد شما برای فعالیت کشور ایران در این زمینه چیست؟
متولیان فرهنگی باید جای خود ر ا به افرادی متخصص دهند و به مسئله ی هنر نگاه کلان داشته باشند، هنر مانند صنعت نیست که کمدی ساخته می شود و فردا فروخته می شود؛ بحث هنر و فرهنگ زمان زیادی را برای خودنمایی می طلبد؛ متاسفانه متولیان فرهنگی ما تبلیغی عمل می کنند و می خواهند ظرف فاصله ی کوتاهی به نتیجه برسند که این مورد امکان پذیر نیست و به نتیجه ی مناسب نمی توان رسید.
درحوزه ی هنر کشور با تمام ظرفیت های موجود هیچ گاه فعالیت اساسی و فاخر رخ نداده و به نظرم همیشه فعالیت ها سطحی بوده است. بارها در جشنواره ها پیشنهاد کرده ام باید انتخاب آثار با دقت بیشتری صورت گیرد و  جوایز ارزشمند تر شود تا هنرمندان اثری فاخر ارائه دهند ابتدای امر با این پیشنهاد موافقت می کنند اما متاسفانه همیشه پای بودجه و  مباحث مالی را به میان می کشند.

هنرهایی که مرتبط به کتاب آرایی بوده با توجه به صنعت چاپ امروزه کمتر مورد توجه قرار می گیرد اما قطعا در سایر صنایع کاربردهایی دارد، نظر و تجربه ی خود را در این زمینه بفرمایید.
در سراسر دنیا از نقوش ایرانی - اسلامی به اشکال مختلف استفاده می شود و این موضوع به نگاه کلی متولیان ذیربط که عرض کردم باز می گردد، زمانی که متولیان فرهنگی و هنری خلاق و ایده های نو داشته باشند با تکیه بر سنت دیرینه و ارزشمند ایرانی می توانند در فعایت های خود نوآوری داشته باشند.

                                                       

آیا تاکنون در حوزه رضوی فعالیت داشته اید؟
در این حوزه بسیار فعالیت کرده ایم اما متاسفانه متوقف شد در دوره ی گذشته ی طرح بلند مدتی مدنظر داشتیم که طرحی در موسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی اجرا شد که مقرر شد سالی دو شماره از تعداد زیادی نسخه به صورت کتاب تحت عنوان شاهکارهای آستان قدس رضوی چاپ شود که در چاپ ششم یا هفتم متوقف شد و در حال حاضر اثری جدید به چاپ نرسیده است.
در این طرح تمامی شاهکارهای آستان قدس امکان انتشار پیدا می کرد و برای پژوهشگرها، محقق ها، توریست ها و برای همگان جاذبه داشت که دو شماره از این طرح برنده ی جایزه شد و اخیرا کتاب کتیبه های صحن انقلاب (عتیق) نوشته دکتر مهدی صحراگرد از مجموعه شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی است که در سی‌وپنجمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان برگزیده بخش هنرهای تجسمی معرفی شد همچنین نسخه قرآن بایسنقری جایزه گرفت و باز نشر این مواردی که عرض کردم و در این زمینه فعالیت های زیادی صورت می گرفت که متاسفانه تعطیل شد.
صدها جلسه با مدیران گذشته سبب شکل گیری این فعالیت ها شد اما افرادی قائل به انتشار آثار گنجینه ی امام رضا نیستند. خیلی تلاش کردیم تا مجموعه قرآن بایسنقری و نسخه قرآن ابراهیم سلطان را چاپ کنیم و مجدد با مسئولان جدید باید جلساتی گذاشته شود  و آن ها را مجاب کرد تا در این زمینه از ما حمایت کنند.   
    
باتوجه به تجربه موفق شما به عنوان مشاور اصلی و داور دوره های مختلف دوسالانه کشوری تذهیب های قرآنی درباره اهمیت برگزاری این جشنواره ها و پیشنهادات شما در نحوه برگزاری جشنواره های رضوی در حوزه هنر چیست؟
آنچه یک جشنواره را از سایر برنامه های مشابه متمایز می کند کیفیت آثار است نه کمیت آن، آثار رسیده به پنجمین دو سالانه نشان از این داشت که اکنون دو سالانه تذهیب های قرآنی نزد هنرمندان این رشته جایگاهی در مسیر احیای هنرهای سنتی یافته است.اهداف اصلی جشنواره تذهیب قرآنی حمایت از تذهیب سنتی در حوزه قرآن کریم است و هرسال با تکیه برمکاتب مختلف مقرر شد مواردی به این جشنواره اضافه شود اما اخیرا شنیده ام به طور کل شکل و الگوی جشنواره عوض شده و اهداف قبلی دنبال نمی شود.
جشنواره رضوی در حوزه عکاسی، ادبیات و ..فعال بود معتقدم مدیران نباید سلیقه ی خود را در این زمینه دخالت دهند چراکه هنرمند با امیدی پا در این عرصه می گذارد و با دخالت شخصی مدیران فقط پول و سرمایه در این حوزه اتلاف می شود.
در دوره های گذشته امیران،  پادشاهان و حاکمان از کارگاه های دولتی حمایت می کردند اما امروزه در تمام دنیا بخش های خصوصی تحت عناوین گوناگون( بنیاد ها و موسسات و.. )به حوزه ی هنر کمک می کنند؛ دولت ها در این زمینه اگر وارد شوند مباحث سیاسی را دنبال و تمایلات خاص خود را قالب می کنند و هنرمندان آزادی عمل نخواهند داشت و هنرمندان باید به صورت مستقل با حمایت بخش خصوصی فعالیت کنند و نباید چشم داشتی به جیب دولت داشته باشند.

وضعیت هنرمندان سنتی کشور به ویژه در زمینه اقتصادی مثبت ارزیابی نمی شود با توجه به پیشینه هنر در ایران و اینکه آثار هنری علاوه بر ارزش فرهنگی به عنوان سرمایه یک کشور می تواند باشد برای گذر از وضعیت کنونی هنرمندان،مسئولین و دولتمردان چه اقداماتی باید انجام دهند؟
متاسفانه در ایران به هنرمندان بها داده نمی شود و اکثر هنرمندان به سبب اوضاع نامناسب مالی برای ارائه ی آثار خود به کشور های بیگانه روی می آوردند، بنیاد امام رضا علیه السلام می تواند در راستای حمایت از این هنر با توجه به توانمندی های مشهد در جهت چاپ قرآن های مختلف از نظر ابعاد، نوع جلد و با طبقه بندی مختلف بر مبنای نحوه کاربری با خطوط واضح یا هنری اقدام نموده و قرآن هایی زیبا،‌ هماهنگ و دلنشین دراختیار مسلمانان قرار دهد.
حمایت مسئولان فرهنگی و هنری ایران لازمه دوام و بقای گنجینه های زنده ایران است، در اقصی نقاط جهان از هنرهای سنتی به عنوان گنجینه های زنده، یاد می شود و همواره در حفظ و اعتلای آن می کوشند ؛بنیاد امام رضا علیه السلام نیز می تواند با حمایت از هنرمندان این عرصه و خلق آثار نفیس در زمینه هنرهای سنتی و معرفی آن در سایر کشورها در مسیر اعتلای این هنرها گام بردارد.