مهدی قزلی:
شخصیت امام رضا(ع) را در نوشته هایمان تنزل ندهیم
صدیقه رضوانی نیا/سرویس فرهنگ خبرگزاری رضوی، مهدی قزلی را سال هاست می شناسم در سال های آغازین شروع حرفه خبرنگاریم وقتی به اعتکاف مسجد جامع گوهرشاد رفته بودم نوشته های او درباره امام رضا(ع) و سفرش به مشهد را خواندم آن زمان بودکه شیفته قلمش شدم زیبا نوشته بود و در نوشته هاش صراحت و البته طنازی به چشم می خورد.آن زمان او را در ذهنم جوان تر از امروزش فرض میکردم.
بعدها در اینستاگرامش مطالبش را دنبال کردم تا این که چندی پیش و در شامگاه میلاد امام رضا(ع) او را در سالن اختتامیه جشنواره بین المللی امام رضا(ع) دیدم.ردیف جلوی ما نشسته بود .از دیدنش غافلگیر شدم و نتوانستم صبر کنم تا مراسم تمام شود .در حین مراسم اختتامیه از او خواستم با من گفتگویی درباره ادبیات رضوی داشته باشد.
قزلی پذیرفت.حرف هایش صریح و بی پرده بود.تند اما بسیار صادقانه انتقاد می کرد. شور و هیجانی بر کلامش حاکم بود که گفتگو را برای من جذاب می کرد. طوری که دلم می خواست ساعت ها با ایستم و با مردی که در کسوت مدیرعامل بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان به مشهد سفر کرده بود گفت و گو کنم.آن چه می خوانید برش هایی از گفت و گوی ماست.
*آقای قزلی چند سال پیش کتابی از شما خواندم،کتاب کوچکی بود و حجم زیادی نداشت. آستان قدس رضوی آن را چاپ کرده بود. یک سفرنامه مشهد که در آن یک طنازی هم وجود داشت که برای من جالب بود. حالا اگر بخواهید در حوزه داستان و رمان یک کاری انجام دهید سراغ چه موضوعی می روید؟ چه مقطعی از زندگی امام رضا(ع) برای شما داستانی و جذاب است که دوست دارید درباره آن بنویسید؟
**من کتابی در مورد امام رضا دارم که بازنویسی از زندگانی امام رضا(ع) است. به نام غریب قریب. که توسط انتشارات امیر کبیر چاپ شده. یک کتاب دیگر هم دارم که شما به آن اشاره کردید که یک مجموعه آثار است. اگر بخواهم در حوزه داستان و رمان کار کنم، یک هفته در حرم قدم می زنم تا به موضوع مورد نظرم برسم. اصلا کسی به این فکر نمی کند به عنوان داستان نویس وقتی می خواهد داستان بنویسد، یک هفته در حرم قدم بزند. آدم های خوشحال و ناراحت را ببیند. سوژه ها را از بین مردم انتخاب کند، همه در حرم جمع هستند. مثلا در نوروز، مشهدی ها به حرم می آیند، آن وقت جاهایی از شهر خالی است کسی برود ببیند آن کسی که نیامده چرا نیامده، چه مسئله ای داشته که حرم نیامده و...این ها جذاب است.
*پس شما سراغ آدم های حرم می روید؟
**نه فقط آدم های حرم. منظورم توجه است. دقیقا نمی دانم راجع به چه خواهم نوشت اما شاید راجع به کسانی بنویسم که سال هاست از امام رضا(ع) چیزی خواسته اند و نگرفته اند. نگاه اشتباه ما در ادبیات اعجاز و شفا این است که امام رضا(ع) را در سطح دکتر تنزل داده ایم.
*در حالی که می بینیم کسانی که حاجت نگرفته اند هم هنوز امام رضا(ع) را دوست دارند...
**آفرین. اصلا اعجاز امام رضا(ع) این است، که نمی دهد ولی عزیزتر می شود. نه اینکه من کورم و نمی بینم و آمدم امام رضا من را شفا داده است و این بشود اعجاز امام رضا.
مطلقا اعجاز امام رضا(ع) این نیست که شفا بدهد. ردش نمی کنم آن هم وجود دارد. اما اعجاز امام رضا (ع)، همین شلوغی است که داریم در حرمشان می بینیم. آرامش و حال خوبی است که در آنجا در آدم ها پیدا می شود. من معتقدم اعجاز همه معصومین ما همین بوده است. در طول تاریخ معصومین ما تحت شدید ترین فشارها بوده اند، از حضرت امیر که بگذریم که دوره خلافت داشت، حتی از امام حسن(ع) که 6 ماه دوره خلافتش بود بگذریم، به غیر از این دو امام، بقیه معصومین ما تحت شدیدترین فشارها بوده اند اما همین الان در بین شیعیان بررسی کنیم می بینیم ایشان اینقدر محبوب و عزیز هستند. این یک اعجاز است. من اگر بخواهم بنویسم سعی می کنم این ها را بنویسم.
* آقای قزلی، به هرحال شما هم خودتان در حوزه داستان و رمان تخصص دارید و هم مسئولیت دارید و این حوزه را خوب می شناسید خلاهای حوزه داستان و رمان رضوی را در چه می بینید؟
من با چند داستان نویس صحبت کردم می گفتند ما در حوزه دین محدوددیت داریم، نمی توانیم مانند بقیه موضوعات از تخیل استفاده کنیم و باید مراعات کنیم.نظر شما چیست؟
بله! ورود به ساحت حضرات معصومین در موضوع داستان که با تخیل نسبت جدی دارد سخت است. فرض ما این است که هر حرکت و حرف و گفته ائمه مبتنی بر حق است و نمی توان حق را دستکاری کرد. اما واقعیت این است که این همه مسئله نیست. مسئولین ودست اندرکاران موضوع امام رضا(ع) کسانی هستند که به حوزه فرهنگ به طور عمومی اشراف ندارند،مخصوصا حوزه ادبیات و معمولا سرمایه گذاری هایشان، سرمایه گذاری هایی است که در زندگی مردم جاری نیست. درحالی که یک داستان نویس از آن منظری که شما فرمودید، یعنی کسی که می خواهد یک داستان جذاب برای مخاطب امروز بنویسد مجبور است راوی زندگی امروز باشد.
وقتی می خواهید زندگی امروز را روایت کنید و امام رضا(ع) هم در آن باشد، باید فرمان داستان نویسی خودتان را بچرخاید و مسیرش را عوض کند. مسیر تولیدات ادبی در حوزه امام رضا(ع)، تاکنون در حوزه منثور، یعنی رمان و داستان بیشتر ناظر بر گذشته یا ناظر بر موضوع شفا بوده است. که موضوع مورد توجه بعضی از حضرات است. در حالی که تاثیر و تاثر امام رضا(ع) بر مردم خیلی گسترده تر و خیلی عمیق تر از این ماجراها بوده و هست.
خدا بیامرزد آقای شکوهی را، شعر رضوی ایشان از این دسته ایست که من می گویم. یعنی در شعر ایشان، شما یک کلمه از مشهد یا امام رضا(ع) نمی شنوید ولی چنان شعر رضوی امروزی به شما می دهد که من و شما به عنوان آدم هایی که در پارک،بستنی فروشی، سینما و... رفت و آمد داریم، می توانیم شعر را زمزمه کنیم و لذت ببریم. چون همین طوری که شعر سروده شده زندگی کرده ایم. زندگی جناب آقای شکوهی به عنوان یک هنرمند و ادیب با امام رضا(ع) چنان عجین شده است که قابل انفصال و انفکاک از هم نیستند. نمی توانیم بگوییم این بخش زندگی او امام رضایی است و این بخش زندگی عادی است. ما به دنبال این باید باشیم. مسئولین حوزه فرهنگی نسبت دار با امام رضا(ع)، باید از این طرف دنبال آن باشند، ادبای ما از آن طرف. مثلا بخش ادبی و بخش دینی.
برای بخش دینی یک کار می کنند، برای بخش ادبی یک کار دیگر. نه! زندگی رضوی ما باید با زندگی عادی ما چنان باهم قاطی شده باشد که وقتی داستان معمولی می نویسیم امکان حضور امام رضا(ع) باشد، وقتی داستان امام رضا(ع) را هم می نویسیم، زندگی معمولی ما در آن باشد. این چیزی است که فکر می کنم اگر به آن توجه شود، ما از مسئله بازنویسی صرف در حوزه کار ادبیات حضرات معصومین می توانیم خارج شویم، و داستان هایی را تولید کنیم که آدم امروز با مسئله های امروز آن را بخوانند و از آن استفاده کنند و لذت ببرند.
*پس شما می پذیرید که ما در حوزه ادبیات رضوی وضعیت خوبی نداریم. راهش چیست باید سفارش بدهیم؟
**کتاب نه! ولی داستان چرا.
* آقای قزلی، کتاب ها هم همینطور است. مثلا شما کتاب عیون اخبار الرضا را خوانده اید؟
بله خوانده ام.
* ولی من به عنوان فردی که کتاب دوست داشتم، نخوانده ام. اینقدر که ترجمه این کتاب سنگین است.
**خب عیون یک کتاب منبع برای علماست. یک منبع پژوهشی محسوب می شود. کتاب عمومی نیست. کتاب های عمومی داریم که می توان خواند و استفاده کرد. اما آنچه من الان به شما گفتم مربوط به موضوع رمان و داستان بود. فکر می کنم ما باید از در این زمینه سرمایه گذاری جدی داشته باشیم.
*یعنی سفارش بدهیم؟
**سفارش هم می توان داد. کما اینکه خیلی از آن کتاب هایی که در زمینه های دیگر که کارش انجام شده است، مسیرش مسیر سفارش بوده است. توصیه ام به مسئولان سفارش آگاهانه و سفارش حرفه ای است. خواهش می کنم به کلمات دقت کنید. این مربوط به مسئولین. سفارش ما به ادبا هم این است که این خط فرضی را در زندگیشان نکشند که اینطرف زندگی دینی و آن طرف زندگی ادبی. زندگی آدم یک چیز است.
*یعنی انفکاک بین اعتقادات و چیزی که نویسنده خلق می کند وجود ندارد.
** دقیقا. این انفکاک را چه کسی درست کرده است. یک بخشش را بازار تجارت و نشر و فروش به وجود آورده. یک بخش را سفارش های ناآگاهانه و غیر حرفه ای. چون کاری به طرف سفارش داده اند که خیلی در چارچوب های مشخصی است و آن چارچوب های مشخص در زندگی فرد تعریف نشده است.بنابراین یک خط فرضی و چارچوب فرضی کشیده و وارد شده و اثری خلق کرده است. به اینکه کیفیت اثر چیست فعلا کاری نداریم. این مربوط به سفارش های ناآگاهانه و غیر حرفه ای است . همه جای دنیا کارهای سفارشی وجود داشته است. ما برندگان جوایز بسیار بزرگ داریم که سفارش کتاب گرفته اند. سفارش درست و حرفه ای بوده، کتاب هم درست و حرفه ای تولید شده است، به فرد درست و حرفه ای سفارش داده شده است. همه این ها بخش هایی از سفارش حرفه ای است. یکی از مسیرهای رسیدن به داستان های خوب با توجه به اینکه فرد داریم، مستندنگاری است.
*مثل کتابی که شما خودتان نوشته اید...
**نه آن کتاب که ملغمه ای است از داستان، یادداشت و سفرنامه و غیره. آن کتاب عرض ارادتی است به آستان مقدس امام رضا(ع). فکر می کنم کار بدی نبود.
*اتفاقا من زمانی که آن کتاب را خواندم خیلی خوشم آمد.
**آن کاری بود که من به عنوان فردی که اهل ادبیات بود و نسبتش را با امام رضا(ع) از زندگی خودش جدا نکرده بود، نوشتم. بنابراین در سفرنامه امام رضایی طنز هم وجود دارد.
*چرا ادامه ندادید؟
**ادامه دادم. من کارهای زیادی کرده ام. فقط در حوزه امام رضا(ع) نبوده است. از ائمه دیگر، از حوزه های دینی دیگر کار داشته و دارم. اصلا چرا یک نفر باید فقط نویسنده رضوی باشد. اصلا معنی ندارد یک نفر بخش مهمی از زندگی ادبی خود را مختص امام رضا(ع) قرار دهد. حتما دچار ضعف می شود.
بعدها در اینستاگرامش مطالبش را دنبال کردم تا این که چندی پیش و در شامگاه میلاد امام رضا(ع) او را در سالن اختتامیه جشنواره بین المللی امام رضا(ع) دیدم.ردیف جلوی ما نشسته بود .از دیدنش غافلگیر شدم و نتوانستم صبر کنم تا مراسم تمام شود .در حین مراسم اختتامیه از او خواستم با من گفتگویی درباره ادبیات رضوی داشته باشد.
قزلی پذیرفت.حرف هایش صریح و بی پرده بود.تند اما بسیار صادقانه انتقاد می کرد. شور و هیجانی بر کلامش حاکم بود که گفتگو را برای من جذاب می کرد. طوری که دلم می خواست ساعت ها با ایستم و با مردی که در کسوت مدیرعامل بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان به مشهد سفر کرده بود گفت و گو کنم.آن چه می خوانید برش هایی از گفت و گوی ماست.
*آقای قزلی چند سال پیش کتابی از شما خواندم،کتاب کوچکی بود و حجم زیادی نداشت. آستان قدس رضوی آن را چاپ کرده بود. یک سفرنامه مشهد که در آن یک طنازی هم وجود داشت که برای من جالب بود. حالا اگر بخواهید در حوزه داستان و رمان یک کاری انجام دهید سراغ چه موضوعی می روید؟ چه مقطعی از زندگی امام رضا(ع) برای شما داستانی و جذاب است که دوست دارید درباره آن بنویسید؟
**من کتابی در مورد امام رضا دارم که بازنویسی از زندگانی امام رضا(ع) است. به نام غریب قریب. که توسط انتشارات امیر کبیر چاپ شده. یک کتاب دیگر هم دارم که شما به آن اشاره کردید که یک مجموعه آثار است. اگر بخواهم در حوزه داستان و رمان کار کنم، یک هفته در حرم قدم می زنم تا به موضوع مورد نظرم برسم. اصلا کسی به این فکر نمی کند به عنوان داستان نویس وقتی می خواهد داستان بنویسد، یک هفته در حرم قدم بزند. آدم های خوشحال و ناراحت را ببیند. سوژه ها را از بین مردم انتخاب کند، همه در حرم جمع هستند. مثلا در نوروز، مشهدی ها به حرم می آیند، آن وقت جاهایی از شهر خالی است کسی برود ببیند آن کسی که نیامده چرا نیامده، چه مسئله ای داشته که حرم نیامده و...این ها جذاب است.
*پس شما سراغ آدم های حرم می روید؟
**نه فقط آدم های حرم. منظورم توجه است. دقیقا نمی دانم راجع به چه خواهم نوشت اما شاید راجع به کسانی بنویسم که سال هاست از امام رضا(ع) چیزی خواسته اند و نگرفته اند. نگاه اشتباه ما در ادبیات اعجاز و شفا این است که امام رضا(ع) را در سطح دکتر تنزل داده ایم.
*در حالی که می بینیم کسانی که حاجت نگرفته اند هم هنوز امام رضا(ع) را دوست دارند...
**آفرین. اصلا اعجاز امام رضا(ع) این است، که نمی دهد ولی عزیزتر می شود. نه اینکه من کورم و نمی بینم و آمدم امام رضا من را شفا داده است و این بشود اعجاز امام رضا.
مطلقا اعجاز امام رضا(ع) این نیست که شفا بدهد. ردش نمی کنم آن هم وجود دارد. اما اعجاز امام رضا (ع)، همین شلوغی است که داریم در حرمشان می بینیم. آرامش و حال خوبی است که در آنجا در آدم ها پیدا می شود. من معتقدم اعجاز همه معصومین ما همین بوده است. در طول تاریخ معصومین ما تحت شدید ترین فشارها بوده اند، از حضرت امیر که بگذریم که دوره خلافت داشت، حتی از امام حسن(ع) که 6 ماه دوره خلافتش بود بگذریم، به غیر از این دو امام، بقیه معصومین ما تحت شدیدترین فشارها بوده اند اما همین الان در بین شیعیان بررسی کنیم می بینیم ایشان اینقدر محبوب و عزیز هستند. این یک اعجاز است. من اگر بخواهم بنویسم سعی می کنم این ها را بنویسم.
* آقای قزلی، به هرحال شما هم خودتان در حوزه داستان و رمان تخصص دارید و هم مسئولیت دارید و این حوزه را خوب می شناسید خلاهای حوزه داستان و رمان رضوی را در چه می بینید؟
من با چند داستان نویس صحبت کردم می گفتند ما در حوزه دین محدوددیت داریم، نمی توانیم مانند بقیه موضوعات از تخیل استفاده کنیم و باید مراعات کنیم.نظر شما چیست؟
بله! ورود به ساحت حضرات معصومین در موضوع داستان که با تخیل نسبت جدی دارد سخت است. فرض ما این است که هر حرکت و حرف و گفته ائمه مبتنی بر حق است و نمی توان حق را دستکاری کرد. اما واقعیت این است که این همه مسئله نیست. مسئولین ودست اندرکاران موضوع امام رضا(ع) کسانی هستند که به حوزه فرهنگ به طور عمومی اشراف ندارند،مخصوصا حوزه ادبیات و معمولا سرمایه گذاری هایشان، سرمایه گذاری هایی است که در زندگی مردم جاری نیست. درحالی که یک داستان نویس از آن منظری که شما فرمودید، یعنی کسی که می خواهد یک داستان جذاب برای مخاطب امروز بنویسد مجبور است راوی زندگی امروز باشد.
وقتی می خواهید زندگی امروز را روایت کنید و امام رضا(ع) هم در آن باشد، باید فرمان داستان نویسی خودتان را بچرخاید و مسیرش را عوض کند. مسیر تولیدات ادبی در حوزه امام رضا(ع)، تاکنون در حوزه منثور، یعنی رمان و داستان بیشتر ناظر بر گذشته یا ناظر بر موضوع شفا بوده است. که موضوع مورد توجه بعضی از حضرات است. در حالی که تاثیر و تاثر امام رضا(ع) بر مردم خیلی گسترده تر و خیلی عمیق تر از این ماجراها بوده و هست.
خدا بیامرزد آقای شکوهی را، شعر رضوی ایشان از این دسته ایست که من می گویم. یعنی در شعر ایشان، شما یک کلمه از مشهد یا امام رضا(ع) نمی شنوید ولی چنان شعر رضوی امروزی به شما می دهد که من و شما به عنوان آدم هایی که در پارک،بستنی فروشی، سینما و... رفت و آمد داریم، می توانیم شعر را زمزمه کنیم و لذت ببریم. چون همین طوری که شعر سروده شده زندگی کرده ایم. زندگی جناب آقای شکوهی به عنوان یک هنرمند و ادیب با امام رضا(ع) چنان عجین شده است که قابل انفصال و انفکاک از هم نیستند. نمی توانیم بگوییم این بخش زندگی او امام رضایی است و این بخش زندگی عادی است. ما به دنبال این باید باشیم. مسئولین حوزه فرهنگی نسبت دار با امام رضا(ع)، باید از این طرف دنبال آن باشند، ادبای ما از آن طرف. مثلا بخش ادبی و بخش دینی.
برای بخش دینی یک کار می کنند، برای بخش ادبی یک کار دیگر. نه! زندگی رضوی ما باید با زندگی عادی ما چنان باهم قاطی شده باشد که وقتی داستان معمولی می نویسیم امکان حضور امام رضا(ع) باشد، وقتی داستان امام رضا(ع) را هم می نویسیم، زندگی معمولی ما در آن باشد. این چیزی است که فکر می کنم اگر به آن توجه شود، ما از مسئله بازنویسی صرف در حوزه کار ادبیات حضرات معصومین می توانیم خارج شویم، و داستان هایی را تولید کنیم که آدم امروز با مسئله های امروز آن را بخوانند و از آن استفاده کنند و لذت ببرند.
*پس شما می پذیرید که ما در حوزه ادبیات رضوی وضعیت خوبی نداریم. راهش چیست باید سفارش بدهیم؟
**کتاب نه! ولی داستان چرا.
* آقای قزلی، کتاب ها هم همینطور است. مثلا شما کتاب عیون اخبار الرضا را خوانده اید؟
بله خوانده ام.
* ولی من به عنوان فردی که کتاب دوست داشتم، نخوانده ام. اینقدر که ترجمه این کتاب سنگین است.
**خب عیون یک کتاب منبع برای علماست. یک منبع پژوهشی محسوب می شود. کتاب عمومی نیست. کتاب های عمومی داریم که می توان خواند و استفاده کرد. اما آنچه من الان به شما گفتم مربوط به موضوع رمان و داستان بود. فکر می کنم ما باید از در این زمینه سرمایه گذاری جدی داشته باشیم.
*یعنی سفارش بدهیم؟
**سفارش هم می توان داد. کما اینکه خیلی از آن کتاب هایی که در زمینه های دیگر که کارش انجام شده است، مسیرش مسیر سفارش بوده است. توصیه ام به مسئولان سفارش آگاهانه و سفارش حرفه ای است. خواهش می کنم به کلمات دقت کنید. این مربوط به مسئولین. سفارش ما به ادبا هم این است که این خط فرضی را در زندگیشان نکشند که اینطرف زندگی دینی و آن طرف زندگی ادبی. زندگی آدم یک چیز است.
*یعنی انفکاک بین اعتقادات و چیزی که نویسنده خلق می کند وجود ندارد.
** دقیقا. این انفکاک را چه کسی درست کرده است. یک بخشش را بازار تجارت و نشر و فروش به وجود آورده. یک بخش را سفارش های ناآگاهانه و غیر حرفه ای. چون کاری به طرف سفارش داده اند که خیلی در چارچوب های مشخصی است و آن چارچوب های مشخص در زندگی فرد تعریف نشده است.بنابراین یک خط فرضی و چارچوب فرضی کشیده و وارد شده و اثری خلق کرده است. به اینکه کیفیت اثر چیست فعلا کاری نداریم. این مربوط به سفارش های ناآگاهانه و غیر حرفه ای است . همه جای دنیا کارهای سفارشی وجود داشته است. ما برندگان جوایز بسیار بزرگ داریم که سفارش کتاب گرفته اند. سفارش درست و حرفه ای بوده، کتاب هم درست و حرفه ای تولید شده است، به فرد درست و حرفه ای سفارش داده شده است. همه این ها بخش هایی از سفارش حرفه ای است. یکی از مسیرهای رسیدن به داستان های خوب با توجه به اینکه فرد داریم، مستندنگاری است.
*مثل کتابی که شما خودتان نوشته اید...
**نه آن کتاب که ملغمه ای است از داستان، یادداشت و سفرنامه و غیره. آن کتاب عرض ارادتی است به آستان مقدس امام رضا(ع). فکر می کنم کار بدی نبود.
*اتفاقا من زمانی که آن کتاب را خواندم خیلی خوشم آمد.
**آن کاری بود که من به عنوان فردی که اهل ادبیات بود و نسبتش را با امام رضا(ع) از زندگی خودش جدا نکرده بود، نوشتم. بنابراین در سفرنامه امام رضایی طنز هم وجود دارد.
*چرا ادامه ندادید؟
**ادامه دادم. من کارهای زیادی کرده ام. فقط در حوزه امام رضا(ع) نبوده است. از ائمه دیگر، از حوزه های دینی دیگر کار داشته و دارم. اصلا چرا یک نفر باید فقط نویسنده رضوی باشد. اصلا معنی ندارد یک نفر بخش مهمی از زندگی ادبی خود را مختص امام رضا(ع) قرار دهد. حتما دچار ضعف می شود.
