پرونده ویژه تعزیه و آیینهای کهن رضوی - 4
معرفی سنت چاووش‌خوانی / هشدار فعال فرهنگ رضوی درباره به دست فراموشی سپرده شدن چاووش‌خوانی
«بيا ره توشه برداريم.
قدم در راه بي‌برگشت بگذاريم.
كجا؟ هرجا كه پيش آيد.
بدانجايي كه مي‌گويند خورشيدِ غروب ما،
زند بر پرده‌ي شبگيرشان تصوير.
بدان دستش گرفته رايتي زربفت و گويد: زود.
وزين دستش فتاده مشعلي خاموش و نالد: دير...»
(بخشی از نیمایی چاووشی از اخوان ثالث»
نیلوفر بختیاری: چاووش واژه‌ای ترکی و برگرفته از کلمه چاو، به معنی پیشرو لشکر و قافله است و چاووش‌خوان کسی است که با استفاده از صوت خوش و خواندن اشعار زیبا، در حین گذر از شهرها و روستاهای گوناگون، مردم را به زیارت اماکن متبرکه دعوت می‌نماید. این سنت که امروز به جز در نواحی خاصی از کشور وجود ندارد، در گذشته به انگیزه ترغیب و ترویج دیگران به زیارت انجام می‌شده و چاووشی‌ها به خاطر عشق و تولا نسبت به خدا و پیشوایان او به این پیشه مشغول می‌شدند و در میان اهالی شهر و روستای خود به معنویت و فضیلت، و سادگی و وارستگی مشهور بوده‌اند.
سنت چاووشی‌خوانی نیز مانند تعزیه به دلیل رسمی شدن مذهب شیعه، از دوران صفویه تا قاجار جان می‌گیرد و هدف آن بیشتر دعوت مردم به زیارت مشهد مقدس و کربلای معلا بوده است.
اشعار چاووشان که دارای محتوای سور (جشن و شادی) و سوگ (عزا و مرثیه) است، معمولا توسط خود فرد ذاکر سروده و چاووشی‌خوانی‌ها نیز به صورت تک‌خوانی، یا با همراهی دیگر ذاکران و زائران خوانده می‌شده است.
چاووشان با صوت دل‌انگیز و نفس گرم‌شان زائران حریم مقدس اهل بیت را همراهی می‌نمودند و با تشویق افراد به زیارت، دل‌ها را به یکدیگر نزدیک می‌کردند؛ تا قهرها به آشتی، و کینه‌ها به محبت بدل شود. همچنین حمایت و هدایت زائران در مراحل سفر زیارتی از دیگر ویژگی‌های چاووشان محسوب می‌شود.
.jpg)
چاووش‌نامه‌ها از انواع ادبیات عامیانه هستند و محتوایشان به سوگ و سور، مدح و منقبت ائمه اطهار(ع)، توصیف مراحل سفر زیارتی، و یاد درگذشتگان و ... اختصاص دارد.
رسم چاووشی‌خوانی امروز بیشتر در شهرهای جنوبی از جمله استان بوشهر، هرمزگان، خوزستان، و برخی نواحی شمالی ایران نظیر مازندران وجود دارد و تقریبا مانند تعزیه رو به فراموشی و کمرنگ شدن است.
نمونه ای از چاووشنامه‌های رضوی از این قرار است:
«ما به نزد حضرت شاه خراسان می رویم
با سر و جان در بر سلطان ایمان می رویم
قبله هفتم، امام هشتمین باشد رضا
ما به نزد آن شهنشاه غریبان می رویم
هر که دارد آرزو، بر گو بیا با کاروان
ما به نزد ان امام انس و هم جان می رویم
آن امامی که مراد عالمی سازد روا
در حضور او به امید فراوان می رویم...»
اما در سال‌های گذشته شهر اردبیل، و سال 94 جشنواره رضوی جنوب کرمان (جیرفت) فراخوان خود را به چاووشی‌خوانی و مدیحه‌سرایی اختصاص داد، تا گروه‌های بومی مدیحه‌سرا و چاووش‌خوان کشور، گرد یکدیگر جمع شوند و به اجراهای پرشور در حال و هوای امام رضا(ع) بپردازند. نماینده جشنواره فرهنگی هنری بنیاد بین‌المللی امام رضا (ع) در جیرفت در این راستا با خبرگزاری فرهنگ رضوی گفتگوی کوتاهی انجام داد.
پروین صنعتی در گفتگو با خبرنگار فرهنگ رضوی گفت: سال گذشته برای جمع‌آوری آثار چاووشی‌خوانی تلاش و تقلای بسیار کردیم. به همین دلیل امسال به جای این موضوع، در خصوص گفتمان خانواده در فرهنگ رضوی فراخوان دادیم.
وی افزود: متاسفانه چاووشی‌خوانی بر خلاف مدیحه‌سرایی هنری است که تقریبا به دست فراموشی سپرده شده است. سال گذشته نیز آثاری که از استان‌ها دریافت کردیم بیشتر در زمینه مدیحه‌سرایی بود و بخش چاووشی‌خوانی ما محدود به استان هرمزگان شهرستان میناب و استان بوشهر می‌شد. اما از میناب آثار بسیار خوبی در این زمینه دریافت کردیم و نفرات برتر هم بیشتر از همین استان بودند.
صنعتی با اشاره به دشواری‌های برگزاری جشنواره رضوی در موضوع چاووشی‌خوانی تصریح کرد: کوشش بسیار کردیم تا بتوانیم آثار را جمع آوری کنیم و در نهایت در بخش مدیحه‌سرایی و چاووشی‌خوانی 100 اثر جمع‌آوری کردیم. حتی برای اطلاع رسانی با سازمان تبلیغات کشوری ارتباط گرفتیم و به سختی اطلاعات تشکل‌های مذهبی را دریافت کردیم و با استفاده از پیامک، فراخوان جشنواره را برای هنرمندان ارسال نمودیم تا اطلاع‌رسانی کنیم.
وی در خصوص برنامه آتی این استان و استان‌های دیگر در خصوص موضوع چاووشی‌خوانی افزود: قبلا، به مدت چند سال استان اردبیل این جشنواره را بر عهده می‌گرفت. اما ما به دلیل آنکه از برگزاری این جشنواره خروجی خاصی نداشتیم، و به دلیل سختی‌های زیاد جمع‌آوری آثار، تصمیم گرفتیم امسال همایش علمی پژوهشی برگزار کنیم تا حاصل کارمان به عنوان کتابی در این خصوص منتشر شود.
گفتنی است که فرهنگ رضوی پیش از این در مطالب شبیه خوانی و چاووشی خوانی رضوی در مسیر احیا، سیری بر تاریخچه تعزیه ،و معرفی هشت تعزیه خوان از دوران ناصرالدین شاه تاکنون، به معرفی آیینهای کهن ملی ایران اسلامی پرداخته است.
قدم در راه بي‌برگشت بگذاريم.
كجا؟ هرجا كه پيش آيد.
بدانجايي كه مي‌گويند خورشيدِ غروب ما،
زند بر پرده‌ي شبگيرشان تصوير.
بدان دستش گرفته رايتي زربفت و گويد: زود.
وزين دستش فتاده مشعلي خاموش و نالد: دير...»
(بخشی از نیمایی چاووشی از اخوان ثالث»
نیلوفر بختیاری: چاووش واژه‌ای ترکی و برگرفته از کلمه چاو، به معنی پیشرو لشکر و قافله است و چاووش‌خوان کسی است که با استفاده از صوت خوش و خواندن اشعار زیبا، در حین گذر از شهرها و روستاهای گوناگون، مردم را به زیارت اماکن متبرکه دعوت می‌نماید. این سنت که امروز به جز در نواحی خاصی از کشور وجود ندارد، در گذشته به انگیزه ترغیب و ترویج دیگران به زیارت انجام می‌شده و چاووشی‌ها به خاطر عشق و تولا نسبت به خدا و پیشوایان او به این پیشه مشغول می‌شدند و در میان اهالی شهر و روستای خود به معنویت و فضیلت، و سادگی و وارستگی مشهور بوده‌اند.
سنت چاووشی‌خوانی نیز مانند تعزیه به دلیل رسمی شدن مذهب شیعه، از دوران صفویه تا قاجار جان می‌گیرد و هدف آن بیشتر دعوت مردم به زیارت مشهد مقدس و کربلای معلا بوده است.
اشعار چاووشان که دارای محتوای سور (جشن و شادی) و سوگ (عزا و مرثیه) است، معمولا توسط خود فرد ذاکر سروده و چاووشی‌خوانی‌ها نیز به صورت تک‌خوانی، یا با همراهی دیگر ذاکران و زائران خوانده می‌شده است.
چاووشان با صوت دل‌انگیز و نفس گرم‌شان زائران حریم مقدس اهل بیت را همراهی می‌نمودند و با تشویق افراد به زیارت، دل‌ها را به یکدیگر نزدیک می‌کردند؛ تا قهرها به آشتی، و کینه‌ها به محبت بدل شود. همچنین حمایت و هدایت زائران در مراحل سفر زیارتی از دیگر ویژگی‌های چاووشان محسوب می‌شود.
چاووش‌نامه‌ها از انواع ادبیات عامیانه هستند و محتوایشان به سوگ و سور، مدح و منقبت ائمه اطهار(ع)، توصیف مراحل سفر زیارتی، و یاد درگذشتگان و ... اختصاص دارد.
رسم چاووشی‌خوانی امروز بیشتر در شهرهای جنوبی از جمله استان بوشهر، هرمزگان، خوزستان، و برخی نواحی شمالی ایران نظیر مازندران وجود دارد و تقریبا مانند تعزیه رو به فراموشی و کمرنگ شدن است.
نمونه ای از چاووشنامه‌های رضوی از این قرار است:
«ما به نزد حضرت شاه خراسان می رویم
با سر و جان در بر سلطان ایمان می رویم
قبله هفتم، امام هشتمین باشد رضا
ما به نزد آن شهنشاه غریبان می رویم
هر که دارد آرزو، بر گو بیا با کاروان
ما به نزد ان امام انس و هم جان می رویم
آن امامی که مراد عالمی سازد روا
در حضور او به امید فراوان می رویم...»
اما در سال‌های گذشته شهر اردبیل، و سال 94 جشنواره رضوی جنوب کرمان (جیرفت) فراخوان خود را به چاووشی‌خوانی و مدیحه‌سرایی اختصاص داد، تا گروه‌های بومی مدیحه‌سرا و چاووش‌خوان کشور، گرد یکدیگر جمع شوند و به اجراهای پرشور در حال و هوای امام رضا(ع) بپردازند. نماینده جشنواره فرهنگی هنری بنیاد بین‌المللی امام رضا (ع) در جیرفت در این راستا با خبرگزاری فرهنگ رضوی گفتگوی کوتاهی انجام داد.
پروین صنعتی در گفتگو با خبرنگار فرهنگ رضوی گفت: سال گذشته برای جمع‌آوری آثار چاووشی‌خوانی تلاش و تقلای بسیار کردیم. به همین دلیل امسال به جای این موضوع، در خصوص گفتمان خانواده در فرهنگ رضوی فراخوان دادیم.
وی افزود: متاسفانه چاووشی‌خوانی بر خلاف مدیحه‌سرایی هنری است که تقریبا به دست فراموشی سپرده شده است. سال گذشته نیز آثاری که از استان‌ها دریافت کردیم بیشتر در زمینه مدیحه‌سرایی بود و بخش چاووشی‌خوانی ما محدود به استان هرمزگان شهرستان میناب و استان بوشهر می‌شد. اما از میناب آثار بسیار خوبی در این زمینه دریافت کردیم و نفرات برتر هم بیشتر از همین استان بودند.
صنعتی با اشاره به دشواری‌های برگزاری جشنواره رضوی در موضوع چاووشی‌خوانی تصریح کرد: کوشش بسیار کردیم تا بتوانیم آثار را جمع آوری کنیم و در نهایت در بخش مدیحه‌سرایی و چاووشی‌خوانی 100 اثر جمع‌آوری کردیم. حتی برای اطلاع رسانی با سازمان تبلیغات کشوری ارتباط گرفتیم و به سختی اطلاعات تشکل‌های مذهبی را دریافت کردیم و با استفاده از پیامک، فراخوان جشنواره را برای هنرمندان ارسال نمودیم تا اطلاع‌رسانی کنیم.
وی در خصوص برنامه آتی این استان و استان‌های دیگر در خصوص موضوع چاووشی‌خوانی افزود: قبلا، به مدت چند سال استان اردبیل این جشنواره را بر عهده می‌گرفت. اما ما به دلیل آنکه از برگزاری این جشنواره خروجی خاصی نداشتیم، و به دلیل سختی‌های زیاد جمع‌آوری آثار، تصمیم گرفتیم امسال همایش علمی پژوهشی برگزار کنیم تا حاصل کارمان به عنوان کتابی در این خصوص منتشر شود.
گفتنی است که فرهنگ رضوی پیش از این در مطالب شبیه خوانی و چاووشی خوانی رضوی در مسیر احیا، سیری بر تاریخچه تعزیه ،و معرفی هشت تعزیه خوان از دوران ناصرالدین شاه تاکنون، به معرفی آیینهای کهن ملی ایران اسلامی پرداخته است.
