پژوهشگر حوزه علمیه قم مطرح کرد:
نباید با ایجاد مناسک جدید، اربعین را تحت‌الشعاع قرار داد/ نهادها، این مراسم را از حالت مردمی‌اش خارج نکنند
به گزارش خبرگزاری رضوی، راهپیمایی اربعین که قدمتی چند صد ساله دارد، چند سالی است که با شکوه و عظمت بیشتری برگزار می شود. حضور زائران میلیونی ایرانی در این راهپیمایی، بسیاری از ایرانیان را به ساخت موکب و مشارکت در پذیرایی از زائران نیز ترغیب نموده است. در این رابطه، حجت‌الاسلام سید محمدکاظم شمس، معاون علمی مؤسسه کتابشناسی شیعه معتقد است در عین اینکه نباید از عظمت این راهپیمایی کاسته شود، لازم است مردمی بودن این گونه مناسک نیز حفظ گردد. به باور رئیس سابق مؤسسه بوستان کتاب، شیطان برای همه انسان‌ها، دام‌هایی را پهن می‌کند و عزاداران نیز از این نکته مستثنی نیستند. صحبت‌های دلسوزانه و صریح وی، گفتگوی جذابی را رقم زد.
آیا هزینه‌هایی که در برپایی مراسم اربعین صورت می‌گیرد، حکم زیاده‌روی و اسراف را دارد؟
اغلب این هزینه‌ها، رفتارهای مردمی بوده و منشأ این رفتار هم علاقه‌ی مردم به این کار است. البته نمی‌خواهم بگویم، همه‌ی رفتارهایی که در این هیئت‌ها صورت می‌گیرد، درست است، بلکه ممکن است بعضی از رفتارها برخلاف بعضی از دستورات دینی باشد، مثل رقابت‌هایی که احیاناً ممکن است میان هیئت‌ها مطرح شود.
شیطان برای کسانی که اقداماتی در این زمینه می‌کنند دامی پهن می‌کند تا این هدف اصلی و مقدس که تسهیل کار برای زوار و بزرگداشت اربعین باشد با بعضی از اغراض مخلوط شود. مرحوم آیت‌الله بروجردی در دوره مرجعیتشان، هیئت‌ها را خواسته بودند و نصیحت‌هایی در مورد رعایت برخی موارد کرده بودند، اما آن‌ها در پاسخ گفته بودند: ما در طول سال مقلّد آقای بروجردی هستیم اما این ده روز محرم را از خودمان تقلید می‌کنیم!
بله، اصل این کار، پسندیده و درست است و توصیه‌هایی هم از اهل‌بیت علیهم‌السلام در این زمینه رسیده است که هرکسی، به هر مقدار، هر گامی در این جهت بردارد مأجور خواهد بود و البته انگیزه‌ی اصلی همان تقرب به خداوند متعال از طریق خدمت به زوار امام حسین علیه‌السلام است؛ اما چون این خدمات و کمک‌ها به‌صورت مردمی انجام می‌شود، ممکن است، گاهی هماهنگی‌های لازم صورت نگیرد و احیاناً در بعضی از موارد زیاده‌روی شود.
به‌عبارت‌دیگر، ممکن است بعضی‌ها بخواهند این خدمت‌رسانی را شدت دهند و مقداری بیشتر از آن معمولی که انسان‌ها در زندگی عادی خودشان به آن شکل عمل می‌کنند، خدمت‌رسانی شود و پذیرایی صورت گیرد. این امر البته به خاطر همان شدت علاقه‌ی این اشخاص است. در این موارد، باید مطلب صحیح با زبان ملایم بیان شود و تذکر داده شود. مثلاً پذیرایی که در شب‌های روضه برگزار می‌شود می‌تواند یک پذیرایی ساده باشد و لزومی در برگزاری آن به صورت مفصل نیست. به هر حال، اسراف جزء گناهان کبیره است. نباید کار خیر را با گناه مخلوط کرد.
این گونه موارد باید تذکر داده شود، ولی به صورتی که آن‌کسانی که قصد خیر دارند سرخورده نشوند. به جای به کار بردن تعبیرات تندوتیز، می‌توان افرادی را مسؤول ساماندهی این نذورات کرد.
علاوه بر اسراف، ممکن است گناه دیگری نیز اتفاق بیفتد و آن، چشم و هم‌چشمی بین موکب‌ها است. به هر حال شیطان، تمام تلاش خود را برای جلوگیری از برگزاری خالصانه امور خیر انجام می‌دهد و لذا مسؤولان موکب‌ها باید به هوش باشند.
بعضی می‌گویند اگر این هزینه‌ها را در امور خیریه دیگری مصرف کنیم اولویت دارد. نظر شما در این رابطه چیست؟
در مورد اصل اربعین، با توجه به اینکه الآن این راهپیمایی، به رخ دنیا کشیده می‌شود و اهمیت و جایگاه بلندی دارد، نباید این شبهات را مطرح کرد. علاوه بر اینکه اصل این شبهه هم غلط است، بلکه هر کس در حد خودش، با رعایت عدم اسراف، می‌تواند کمک کند. این کمک‌ها الزاما مختص به اربعین هم نیست، بلکه افراد می‌توانند زمینه پذیرایی از زائران حسینی را در ایام دیگر سال نیز فراهم سازند. یا اینکه این نذورات را برای پذیرایی از زائران سایر امامان صرف کنند. در بحث وقف هم آمده است که اگر مبلغ وقف بیش از مورد آن بود، می‌توان آن را در نزدیک‌ترین موضوع به نظر واقف صرف نمود.
نظر شما در رابطه با رواج نذرهای فرهنگی به جای نذرهای خوراکی چیست؟
تمام این کارها، کارهای خوبی است؛ اما معنی این حرف این نیست که ما بگوییم نذورات خوراکی را تعطیل کنید؛ بلکه آن نذورات در حد خودش باید انجام شود و طبیعتاً اگر کسی قصدش از کمک، صرف در نذورات خوراکی باشد، نمی‌توان آن را در مورد دیگری صرف کرد.
اما از مسئله‌ی فرهنگ هم نباید غافل شد. ایام اربعین، فرصت معنوی نابی است. به‌طور مثال کتاب «کامل الزیارات»، تألیف مرحوم ابن قولویه از کتاب‌های بسیار بزرگی است که در مورد زیارت اربعین، به طور مفصل، روایت نقل کرده است. می‌توان بخشهایی از ترجمه این کتاب را در اختیار زائرین قرار داد تا در طول مسیر بخوانند و معرفتشان بیشتر و نیتشان خالص‌تر گردد. لازم نیست که فعالیت‌های تبلیغی معطوف به مسائل سیاسی و نظیر آن باشد، بلکه آن که برای اولین بار به زیارت اربعین می‌رود بیشتر دوست دارد در مورد اربعین و زیارت امام حسین (ع) مطلب بداند و کاری به امور دیگر ندارد.
وقتی که برای اولین بار سریال مختار پخش شد، چون آن موقع درگیر کارهای انتشاراتی بودم، شاهد بودم که کتاب‌هایی که حول‌وحوش مختار و قیام او نوشته‌شده بود، چه‌قدر طالب داشت و چه‌قدر افراد می‌خواستند مختار را بشناسند و وقایع حول او را دنبال کنند.
مشارکت نهادهایی مانند آستان قدس و یا مسجد جمکران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این کارها باید مردمی بماند و مردمی اداره بشود و مردمی هم اشاعه بشود. نمی‌گویم دستگاه‌های رسمی بگویند ما تکلیف نداریم، بلکه هر جا که احساس کردند کار روی زمین‌مانده‌ای هست تسهیلاتش را فراهم کنند. ولی نباید کاری کرد که مردم احساس کنند ادارات و نهادها متولی این امر هستند و دیگر نیازی به کمک آن‌ها نیست.
این کار باید مردمی بماند. خود همین کار زمینه رشد مردم را فراهم می‌کند و معنویت آن‌ها را بالا می‌برد باعث می‌شود تا خود مردم هم احساس کنند کار مثبتی می‌کنند. دستگاه‌ها هم باید به این کارها کمک کنند، اما نه اینکه تولی‌گری کنند، بلکه کار باید توسط خود مردم انجام بشود.
راهپیمایی اربعین در چه تاریخی به‌عنوان شعایر حسینی مطرح شد؟ علل این امر چه بود؟
ظاهراً آن چیزی که گفته‌شده اولین زائر همان جابر‌بن عبدالله انصاری است که در تاریخ گفته‌شده که در اولین اربعین به زیارت آمده و طبیعتاً بااینکه نابینا بود همراه دخترش آمد. این زیارت در اربعین سال ۶۱ به‌عنوان اولین نقطه‌ی آغاز زیارت، مطرح‌شده است. گرچه در مورد اینکه اهل‌بیت علیهم‌السلام و اسرای کربلا آیا توانستند در اربعین اول بیایند یا در اربعین بعد بوده این بین محققین اختلاف است.
مثلا شهید قاضی طباطبایی جزء کسانی است که به‌صورت قاطع نظرشان بر این است که در اربعین اول این اتفاق افتاده است. از آن سو، برخی منکر حضور اهل بیت (ع) در اربعین اول در کربلا هستند. به هر حال، آنچه مهم است، اصل زیارت امامان و گرامیداشت آن‌ها و استفاده از معارف ایشان است و این امر تاریخی، اهمیت چندانی ندارد. در گرامیداشت این مسئله و زیارت اربعین، روایات متعددی از اهل‌بیت علیهم‌السلام، با سندهای متفاوت داریم که همین برای مشروعیت اصل این زیارت کافی است. در گذشته مانند زمان صدام، مردم با مشقات فراوان و از کوفه و نجف، به زیارت کربلا می‌رفتند. اینها حاکی از اهمیت و سابقه تاریخی زیارت اربعین است.
آیا برگزاری راهپیمایی برای ائمه دیگر علیهم‌السلام نیز مطلوبیت دارد؟
هم در روایات و هم در سیره علماء، بزرگان ما برای سایر ائمه نیز پیاده‌روی داشتند. در این جهت برای اصل کار فرقی نمی‌کند؛ اما اگر ما این کارها را از حالت مردمی خارج کنیم یا در وادی افراط‌وتفریط وارد شویم، نتیجه‌ی خوبی نخواهد داشت. اصل این کارها بسیار کار پسندیده و خوبی است.
اما یک ویژگی راجع به‌خصوص حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام داریم. قضیه سیدالشهدا و عاشورا حسابش از بقیه جداست؛ یعنی ما یک کاری نکنیم که حتی عاشورا را هم تحت‌الشعاع قرار بدهیم؛ یعنی اگر عزاداری که برای عاشورا انجام می‌دهیم، برای ائمه‌ی دیگر هم این کار را بکنیم، طبیعتاً ناظر بیرونی که نگاه می‌کند نمی‌فهمد امروز عاشورا بود یا شهادت یکی از ائمه دیگر بود. اصل عزاداری‌اش درست است. ولی قضیه عاشورا و بزرگداشت عاشورا یک حسابی است که خود ائمه هم نسبت به این قضیه عنایت ویژه داشتند.
اما اصل پیاده‌روی برای سایر ائمه علیهم‌السلام، کار مناسبی است؛ یعنی در همین حدی که فراموش نشود. حتی گاهی گفته می‌شود که این روزها تعطیل بشود. به نظر من وقتی در شهادت امام‌های دیگر تعطیلی داشته باشیم، گاهی وقت‌ها بیشتر فراموش می‌شود، مخصوصاً دو یا سه روز تعطیلی پشت سر هم بشود، باز مردم بیشتر فراموش می‌کنند و به مسافرت می‌روند. طبیعتاً وقتی حضور داشته باشند بهتر است.
آیا هزینه‌هایی که در برپایی مراسم اربعین صورت می‌گیرد، حکم زیاده‌روی و اسراف را دارد؟
اغلب این هزینه‌ها، رفتارهای مردمی بوده و منشأ این رفتار هم علاقه‌ی مردم به این کار است. البته نمی‌خواهم بگویم، همه‌ی رفتارهایی که در این هیئت‌ها صورت می‌گیرد، درست است، بلکه ممکن است بعضی از رفتارها برخلاف بعضی از دستورات دینی باشد، مثل رقابت‌هایی که احیاناً ممکن است میان هیئت‌ها مطرح شود.
شیطان برای کسانی که اقداماتی در این زمینه می‌کنند دامی پهن می‌کند تا این هدف اصلی و مقدس که تسهیل کار برای زوار و بزرگداشت اربعین باشد با بعضی از اغراض مخلوط شود. مرحوم آیت‌الله بروجردی در دوره مرجعیتشان، هیئت‌ها را خواسته بودند و نصیحت‌هایی در مورد رعایت برخی موارد کرده بودند، اما آن‌ها در پاسخ گفته بودند: ما در طول سال مقلّد آقای بروجردی هستیم اما این ده روز محرم را از خودمان تقلید می‌کنیم!
بله، اصل این کار، پسندیده و درست است و توصیه‌هایی هم از اهل‌بیت علیهم‌السلام در این زمینه رسیده است که هرکسی، به هر مقدار، هر گامی در این جهت بردارد مأجور خواهد بود و البته انگیزه‌ی اصلی همان تقرب به خداوند متعال از طریق خدمت به زوار امام حسین علیه‌السلام است؛ اما چون این خدمات و کمک‌ها به‌صورت مردمی انجام می‌شود، ممکن است، گاهی هماهنگی‌های لازم صورت نگیرد و احیاناً در بعضی از موارد زیاده‌روی شود.
به‌عبارت‌دیگر، ممکن است بعضی‌ها بخواهند این خدمت‌رسانی را شدت دهند و مقداری بیشتر از آن معمولی که انسان‌ها در زندگی عادی خودشان به آن شکل عمل می‌کنند، خدمت‌رسانی شود و پذیرایی صورت گیرد. این امر البته به خاطر همان شدت علاقه‌ی این اشخاص است. در این موارد، باید مطلب صحیح با زبان ملایم بیان شود و تذکر داده شود. مثلاً پذیرایی که در شب‌های روضه برگزار می‌شود می‌تواند یک پذیرایی ساده باشد و لزومی در برگزاری آن به صورت مفصل نیست. به هر حال، اسراف جزء گناهان کبیره است. نباید کار خیر را با گناه مخلوط کرد.
این گونه موارد باید تذکر داده شود، ولی به صورتی که آن‌کسانی که قصد خیر دارند سرخورده نشوند. به جای به کار بردن تعبیرات تندوتیز، می‌توان افرادی را مسؤول ساماندهی این نذورات کرد.
علاوه بر اسراف، ممکن است گناه دیگری نیز اتفاق بیفتد و آن، چشم و هم‌چشمی بین موکب‌ها است. به هر حال شیطان، تمام تلاش خود را برای جلوگیری از برگزاری خالصانه امور خیر انجام می‌دهد و لذا مسؤولان موکب‌ها باید به هوش باشند.
بعضی می‌گویند اگر این هزینه‌ها را در امور خیریه دیگری مصرف کنیم اولویت دارد. نظر شما در این رابطه چیست؟
در مورد اصل اربعین، با توجه به اینکه الآن این راهپیمایی، به رخ دنیا کشیده می‌شود و اهمیت و جایگاه بلندی دارد، نباید این شبهات را مطرح کرد. علاوه بر اینکه اصل این شبهه هم غلط است، بلکه هر کس در حد خودش، با رعایت عدم اسراف، می‌تواند کمک کند. این کمک‌ها الزاما مختص به اربعین هم نیست، بلکه افراد می‌توانند زمینه پذیرایی از زائران حسینی را در ایام دیگر سال نیز فراهم سازند. یا اینکه این نذورات را برای پذیرایی از زائران سایر امامان صرف کنند. در بحث وقف هم آمده است که اگر مبلغ وقف بیش از مورد آن بود، می‌توان آن را در نزدیک‌ترین موضوع به نظر واقف صرف نمود.
نظر شما در رابطه با رواج نذرهای فرهنگی به جای نذرهای خوراکی چیست؟
تمام این کارها، کارهای خوبی است؛ اما معنی این حرف این نیست که ما بگوییم نذورات خوراکی را تعطیل کنید؛ بلکه آن نذورات در حد خودش باید انجام شود و طبیعتاً اگر کسی قصدش از کمک، صرف در نذورات خوراکی باشد، نمی‌توان آن را در مورد دیگری صرف کرد.
اما از مسئله‌ی فرهنگ هم نباید غافل شد. ایام اربعین، فرصت معنوی نابی است. به‌طور مثال کتاب «کامل الزیارات»، تألیف مرحوم ابن قولویه از کتاب‌های بسیار بزرگی است که در مورد زیارت اربعین، به طور مفصل، روایت نقل کرده است. می‌توان بخشهایی از ترجمه این کتاب را در اختیار زائرین قرار داد تا در طول مسیر بخوانند و معرفتشان بیشتر و نیتشان خالص‌تر گردد. لازم نیست که فعالیت‌های تبلیغی معطوف به مسائل سیاسی و نظیر آن باشد، بلکه آن که برای اولین بار به زیارت اربعین می‌رود بیشتر دوست دارد در مورد اربعین و زیارت امام حسین (ع) مطلب بداند و کاری به امور دیگر ندارد.
وقتی که برای اولین بار سریال مختار پخش شد، چون آن موقع درگیر کارهای انتشاراتی بودم، شاهد بودم که کتاب‌هایی که حول‌وحوش مختار و قیام او نوشته‌شده بود، چه‌قدر طالب داشت و چه‌قدر افراد می‌خواستند مختار را بشناسند و وقایع حول او را دنبال کنند.
مشارکت نهادهایی مانند آستان قدس و یا مسجد جمکران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
این کارها باید مردمی بماند و مردمی اداره بشود و مردمی هم اشاعه بشود. نمی‌گویم دستگاه‌های رسمی بگویند ما تکلیف نداریم، بلکه هر جا که احساس کردند کار روی زمین‌مانده‌ای هست تسهیلاتش را فراهم کنند. ولی نباید کاری کرد که مردم احساس کنند ادارات و نهادها متولی این امر هستند و دیگر نیازی به کمک آن‌ها نیست.
این کار باید مردمی بماند. خود همین کار زمینه رشد مردم را فراهم می‌کند و معنویت آن‌ها را بالا می‌برد باعث می‌شود تا خود مردم هم احساس کنند کار مثبتی می‌کنند. دستگاه‌ها هم باید به این کارها کمک کنند، اما نه اینکه تولی‌گری کنند، بلکه کار باید توسط خود مردم انجام بشود.
راهپیمایی اربعین در چه تاریخی به‌عنوان شعایر حسینی مطرح شد؟ علل این امر چه بود؟
ظاهراً آن چیزی که گفته‌شده اولین زائر همان جابر‌بن عبدالله انصاری است که در تاریخ گفته‌شده که در اولین اربعین به زیارت آمده و طبیعتاً بااینکه نابینا بود همراه دخترش آمد. این زیارت در اربعین سال ۶۱ به‌عنوان اولین نقطه‌ی آغاز زیارت، مطرح‌شده است. گرچه در مورد اینکه اهل‌بیت علیهم‌السلام و اسرای کربلا آیا توانستند در اربعین اول بیایند یا در اربعین بعد بوده این بین محققین اختلاف است.
مثلا شهید قاضی طباطبایی جزء کسانی است که به‌صورت قاطع نظرشان بر این است که در اربعین اول این اتفاق افتاده است. از آن سو، برخی منکر حضور اهل بیت (ع) در اربعین اول در کربلا هستند. به هر حال، آنچه مهم است، اصل زیارت امامان و گرامیداشت آن‌ها و استفاده از معارف ایشان است و این امر تاریخی، اهمیت چندانی ندارد. در گرامیداشت این مسئله و زیارت اربعین، روایات متعددی از اهل‌بیت علیهم‌السلام، با سندهای متفاوت داریم که همین برای مشروعیت اصل این زیارت کافی است. در گذشته مانند زمان صدام، مردم با مشقات فراوان و از کوفه و نجف، به زیارت کربلا می‌رفتند. اینها حاکی از اهمیت و سابقه تاریخی زیارت اربعین است.
آیا برگزاری راهپیمایی برای ائمه دیگر علیهم‌السلام نیز مطلوبیت دارد؟
هم در روایات و هم در سیره علماء، بزرگان ما برای سایر ائمه نیز پیاده‌روی داشتند. در این جهت برای اصل کار فرقی نمی‌کند؛ اما اگر ما این کارها را از حالت مردمی خارج کنیم یا در وادی افراط‌وتفریط وارد شویم، نتیجه‌ی خوبی نخواهد داشت. اصل این کارها بسیار کار پسندیده و خوبی است.
اما یک ویژگی راجع به‌خصوص حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام داریم. قضیه سیدالشهدا و عاشورا حسابش از بقیه جداست؛ یعنی ما یک کاری نکنیم که حتی عاشورا را هم تحت‌الشعاع قرار بدهیم؛ یعنی اگر عزاداری که برای عاشورا انجام می‌دهیم، برای ائمه‌ی دیگر هم این کار را بکنیم، طبیعتاً ناظر بیرونی که نگاه می‌کند نمی‌فهمد امروز عاشورا بود یا شهادت یکی از ائمه دیگر بود. اصل عزاداری‌اش درست است. ولی قضیه عاشورا و بزرگداشت عاشورا یک حسابی است که خود ائمه هم نسبت به این قضیه عنایت ویژه داشتند.
اما اصل پیاده‌روی برای سایر ائمه علیهم‌السلام، کار مناسبی است؛ یعنی در همین حدی که فراموش نشود. حتی گاهی گفته می‌شود که این روزها تعطیل بشود. به نظر من وقتی در شهادت امام‌های دیگر تعطیلی داشته باشیم، گاهی وقت‌ها بیشتر فراموش می‌شود، مخصوصاً دو یا سه روز تعطیلی پشت سر هم بشود، باز مردم بیشتر فراموش می‌کنند و به مسافرت می‌روند. طبیعتاً وقتی حضور داشته باشند بهتر است.
