زنان و مناسک عزاداری با نگاهی به کتاب "دین زیسته و زندگی روزانه"
سرویس فرهنگ/ دین در همه جوامع شناخته شده انسانی حضور داشته است و با نهادهای دیگر اجتماعی نیز همواره در تعامل بوده. دین در فرهنگ، سیاست، حقوق، اقتصاد، خانواده و رفتارهای اجتماعی، اخلاق، نظام ارزشی و حتی علوم و فناوری موثر بوده است و در همه این حوزه های عرفی وارد شده است.
مطالعات اجتماعی و نگاه کیفی به سبک زندگی هر ملتی ناگزیر مستلزم نگاه به نحوه دین ورزی در آن جامعه نیز می باشد. کشور ما ایران هم ازین قاعده مستثنا نخواهد بود چراکه این سرزمین در گذار تاریخی خود همواره با ادیان مختلف دست و پنجه نرم کرده و امروز دین اسلام و مذهب تشیع را به رسمیت می شناسد. در نتیجه اگر بخواهیم نگاهی به هویت تاریخی مردم ایران داشته باشیم و مولفه دین را موثر بدانیم؛ می بایست فقط مذهب رسمی و فراگیر حاکم بر قلمرو ایران در دوره ها تاریخی را مورد بررسی قرار دهیم و بحث از اقلیت های دینی و مذهبی و تاثیر این ادیان و مذاهب در زندگی روزانه اقلیت های تابع آن ها یا مردم شیعه ایران را، در پرانتز قرار دهیم.
پرداختن به جنبه زیسته دین در تاریخ ایران نیز می تواند یکی از بخش های جالب این نگاه اجتماعی به جامعه ایران باشد چرا که همواره در باورهای مردم تنیده و حتی اوقات فراغت آنان را تحت تاثر قرار داده است. یکی از همین بخش های مهم که در سنجش سبک زندگی یک جامعه نیز مورد واکاوی قرار می گیرد؛ مقوله اوقات فراغت است. بطور مثال اعیاد ایرانیان همان اندازه که جنبه ملی داشته، در بعد دینی نیز در نگرش مردم و ادای رسوم آنان حائز اهمیت بوده است. نکته جالب تر آن است که از منظر برخی تحلیلگران تاریخ اجتماعی، حتی اجرای آیین های عزاداری نیز در زمره این دسته بندی قرار می گیرد. به طور مثال ایام محرم با در برداشتن آیین ها و مراسم مذهبی متعدد و مفصل، از لحاظ تاثیر بر زندگی غیر دینی روزانه، به ویژه پر کردن اوقات مردم، بسیار پر اهمیت بوده است. تا حدی که برخی در عصر قاجاری به طعنه، محرم را عید زنان خوانده اند. در ایام محرم، در میادین و چهاراه های، چادرهای بزرگ نصب، و تکیه برپا می کردند و شهر چهره ای متفاوت به خود می گرفت و چون عملا زندگی روزانه عادی به حالت تعلیق در می امد، اوقات فراغت زیادی برای مردم حاصل می شد.
روضه های زنانه این روزها نیز یکی از مهم ترین نمودهای عزاداری در فرهنگ مردم ایران و خرده فرهنگ بیشتر شهرهای کشور هست. زنان بسیاری در ماه های محرم و صفر هر روز وقت زیادی را صرف آمد و شد و برگزاری مراسم عزاداری می کنند و آیین های خاصی را در این مراسم ها برپا می کنند که برخی از آن ها ریشه های تاریخی دارند.
زنان و ایام عزا
دراسناد تاریخی ذکر شده است که همچون اعیاد و مناسبت های دیگر، در محرم نیز امکان رفت و آمد های به مراتب آزادانه تری به زنان داده می شد. همچون اعیاد و مناسبت های دیگر زنان بیشتر حق داشتندبه خانه های اقوام و خویشاوندان و همسایگان بروند، در ایام محرم، می توانستند علاوه بر آن، در خیابان ها و تکیه های موقت و جالس تعزیه هم آمد و شد داشته باشند. زنان پرده نشین محصور در اندورنی ها، طبعا چنین فرصت هایی را از کف نمیداند. چنان که حاج سیاح متذکر شده است، در فقدان تاتر و تماشاخانه و پارک و گردشگاه های عمومی بسامان و مجتمع و روزنامه ها و کتاب های کافی و مناسب و سرگزم کننده و ممنوعیت موسیقی و رقص و سختگیری در این باب، تنها راهی که مخصوصا زنان ایرانی می توانستند برای سرگرمی و ایجاد تنوعی در روزانه های تکراری و خسته کننده شان از آن بهره ببرند و در عین حال، به هیچ مشکل و مانعی شرعی نیز بر نخورند، آن بود که تفریحات خود را در بافتار، ساختار و یا پوشش دینی و مذهبی سامان دهند و انواع و اقسام نذرها و سفره ها و زیارت ها و عملیات دینی- جادویی را در حدی که گویی می خواستند از تمام لحظه های آزادی نسبی شلن در این ایام استفاده کنند، یکایک به انجام می رساندند و از هیچ اقدام کوچکی که بتوان با آن قدری از دلمردگی زندگی روزانه کاست، غفلت نمی کردند. حتی زنان که حق نداشتند در اجرای آیین های اصلی عزاداری محرم نقشض عملی داشته باشند و نقش های زنانه تعزیه را هم پسران و مردان جوان با لباس زنانه اجرا می کردند، همواره، چه از نزدیک و چه از بالای بام خانه ها ساعت ها به تماشا می نشستند.
علاقه زیاد زنان ایرانی به تعزیه خوانی
مردم ایران، اعم از زن و مرد و کودک، چنان به مراسم تعزیه خوانی علاقه مند بودند که علاوه بر ماه محرم، و به ویژه پانزده روز اول آن، فکر و ذکر عموم مردم تعزیه و تماشای آن بود. در تمام ماه های دیگر سال نیز، با مناسبت یا بدون مناسبت، مجالس تعزیه ای برگزار می شد و همواره این مجالس با استقبال و ازدحام تماشاگران موجه بود.گفته شده حدود 6000 نفر برای تماشای تعزیه تکیه دولت در عصر ناصری می رفتند و چه بسا که مردان و مقامات، به علت ازدحام زنان، به تکیه راه نمی یافتند. همیشه در مجالس تعزیه، برای گرفتن جای مناسب یا اصولا جایی برای تماشا کردن مجلس، میان حضار، خصوصا زنان، نزاع و زد و خورد روی می داد. زنان با لنگه کفش بر سر و صورت هم می زدند، موی یکدیگر را می کشیدند و چادر هم را می دریدند.برخی زنان از فرصت آزادی که حضور در مجالس تعزیه برایشان فراهم می آورد، برای ملاقات های محرمانه و روابط مخفیانه عشقی بهره می جستند، زیرا روپوش و روبند، هم به آن ها و هم به مردان جوان، امکان می دادکه به طور کاملا ناشناس و بی هیچ خطری، یکدیگر را ملاقات کنند، چنان که دلالان محبت نیز، همواره از این فرصت برای کار خود استفاده می کردند.در کنار تعزیه های محرم، در مجالس خانگی هم، برای زنان چندین شبیه خوانی زنانه برگزار می شد که ناظر به زندگی و ماجراهای شخصیت های مونث دینی بود. همچون شبیه عروسی بلقیس و سلیمان(ع)، عروسی حضرت فاطمه(س)، و یوسف و زلیخا که در آن ها، اغلب خود زنان کار اجرا را برعهده داشتند و البته برخی مجالس شبیه خودانی خنده دار نیز در محافل زنانه مرسوم بود.
تلخیص و اضافات از "دین زیسته و زندگی روزانه"، تالیف ابراهیم موسی پور بشلی، انتشارات پژوهشکده تاریخ اسلام، تهران؛ 1395
مطالعات اجتماعی و نگاه کیفی به سبک زندگی هر ملتی ناگزیر مستلزم نگاه به نحوه دین ورزی در آن جامعه نیز می باشد. کشور ما ایران هم ازین قاعده مستثنا نخواهد بود چراکه این سرزمین در گذار تاریخی خود همواره با ادیان مختلف دست و پنجه نرم کرده و امروز دین اسلام و مذهب تشیع را به رسمیت می شناسد. در نتیجه اگر بخواهیم نگاهی به هویت تاریخی مردم ایران داشته باشیم و مولفه دین را موثر بدانیم؛ می بایست فقط مذهب رسمی و فراگیر حاکم بر قلمرو ایران در دوره ها تاریخی را مورد بررسی قرار دهیم و بحث از اقلیت های دینی و مذهبی و تاثیر این ادیان و مذاهب در زندگی روزانه اقلیت های تابع آن ها یا مردم شیعه ایران را، در پرانتز قرار دهیم.
پرداختن به جنبه زیسته دین در تاریخ ایران نیز می تواند یکی از بخش های جالب این نگاه اجتماعی به جامعه ایران باشد چرا که همواره در باورهای مردم تنیده و حتی اوقات فراغت آنان را تحت تاثر قرار داده است. یکی از همین بخش های مهم که در سنجش سبک زندگی یک جامعه نیز مورد واکاوی قرار می گیرد؛ مقوله اوقات فراغت است. بطور مثال اعیاد ایرانیان همان اندازه که جنبه ملی داشته، در بعد دینی نیز در نگرش مردم و ادای رسوم آنان حائز اهمیت بوده است. نکته جالب تر آن است که از منظر برخی تحلیلگران تاریخ اجتماعی، حتی اجرای آیین های عزاداری نیز در زمره این دسته بندی قرار می گیرد. به طور مثال ایام محرم با در برداشتن آیین ها و مراسم مذهبی متعدد و مفصل، از لحاظ تاثیر بر زندگی غیر دینی روزانه، به ویژه پر کردن اوقات مردم، بسیار پر اهمیت بوده است. تا حدی که برخی در عصر قاجاری به طعنه، محرم را عید زنان خوانده اند. در ایام محرم، در میادین و چهاراه های، چادرهای بزرگ نصب، و تکیه برپا می کردند و شهر چهره ای متفاوت به خود می گرفت و چون عملا زندگی روزانه عادی به حالت تعلیق در می امد، اوقات فراغت زیادی برای مردم حاصل می شد.
روضه های زنانه این روزها نیز یکی از مهم ترین نمودهای عزاداری در فرهنگ مردم ایران و خرده فرهنگ بیشتر شهرهای کشور هست. زنان بسیاری در ماه های محرم و صفر هر روز وقت زیادی را صرف آمد و شد و برگزاری مراسم عزاداری می کنند و آیین های خاصی را در این مراسم ها برپا می کنند که برخی از آن ها ریشه های تاریخی دارند.
زنان و ایام عزا
دراسناد تاریخی ذکر شده است که همچون اعیاد و مناسبت های دیگر، در محرم نیز امکان رفت و آمد های به مراتب آزادانه تری به زنان داده می شد. همچون اعیاد و مناسبت های دیگر زنان بیشتر حق داشتندبه خانه های اقوام و خویشاوندان و همسایگان بروند، در ایام محرم، می توانستند علاوه بر آن، در خیابان ها و تکیه های موقت و جالس تعزیه هم آمد و شد داشته باشند. زنان پرده نشین محصور در اندورنی ها، طبعا چنین فرصت هایی را از کف نمیداند. چنان که حاج سیاح متذکر شده است، در فقدان تاتر و تماشاخانه و پارک و گردشگاه های عمومی بسامان و مجتمع و روزنامه ها و کتاب های کافی و مناسب و سرگزم کننده و ممنوعیت موسیقی و رقص و سختگیری در این باب، تنها راهی که مخصوصا زنان ایرانی می توانستند برای سرگرمی و ایجاد تنوعی در روزانه های تکراری و خسته کننده شان از آن بهره ببرند و در عین حال، به هیچ مشکل و مانعی شرعی نیز بر نخورند، آن بود که تفریحات خود را در بافتار، ساختار و یا پوشش دینی و مذهبی سامان دهند و انواع و اقسام نذرها و سفره ها و زیارت ها و عملیات دینی- جادویی را در حدی که گویی می خواستند از تمام لحظه های آزادی نسبی شلن در این ایام استفاده کنند، یکایک به انجام می رساندند و از هیچ اقدام کوچکی که بتوان با آن قدری از دلمردگی زندگی روزانه کاست، غفلت نمی کردند. حتی زنان که حق نداشتند در اجرای آیین های اصلی عزاداری محرم نقشض عملی داشته باشند و نقش های زنانه تعزیه را هم پسران و مردان جوان با لباس زنانه اجرا می کردند، همواره، چه از نزدیک و چه از بالای بام خانه ها ساعت ها به تماشا می نشستند.
علاقه زیاد زنان ایرانی به تعزیه خوانی
مردم ایران، اعم از زن و مرد و کودک، چنان به مراسم تعزیه خوانی علاقه مند بودند که علاوه بر ماه محرم، و به ویژه پانزده روز اول آن، فکر و ذکر عموم مردم تعزیه و تماشای آن بود. در تمام ماه های دیگر سال نیز، با مناسبت یا بدون مناسبت، مجالس تعزیه ای برگزار می شد و همواره این مجالس با استقبال و ازدحام تماشاگران موجه بود.گفته شده حدود 6000 نفر برای تماشای تعزیه تکیه دولت در عصر ناصری می رفتند و چه بسا که مردان و مقامات، به علت ازدحام زنان، به تکیه راه نمی یافتند. همیشه در مجالس تعزیه، برای گرفتن جای مناسب یا اصولا جایی برای تماشا کردن مجلس، میان حضار، خصوصا زنان، نزاع و زد و خورد روی می داد. زنان با لنگه کفش بر سر و صورت هم می زدند، موی یکدیگر را می کشیدند و چادر هم را می دریدند.برخی زنان از فرصت آزادی که حضور در مجالس تعزیه برایشان فراهم می آورد، برای ملاقات های محرمانه و روابط مخفیانه عشقی بهره می جستند، زیرا روپوش و روبند، هم به آن ها و هم به مردان جوان، امکان می دادکه به طور کاملا ناشناس و بی هیچ خطری، یکدیگر را ملاقات کنند، چنان که دلالان محبت نیز، همواره از این فرصت برای کار خود استفاده می کردند.در کنار تعزیه های محرم، در مجالس خانگی هم، برای زنان چندین شبیه خوانی زنانه برگزار می شد که ناظر به زندگی و ماجراهای شخصیت های مونث دینی بود. همچون شبیه عروسی بلقیس و سلیمان(ع)، عروسی حضرت فاطمه(س)، و یوسف و زلیخا که در آن ها، اغلب خود زنان کار اجرا را برعهده داشتند و البته برخی مجالس شبیه خودانی خنده دار نیز در محافل زنانه مرسوم بود.
تلخیص و اضافات از "دین زیسته و زندگی روزانه"، تالیف ابراهیم موسی پور بشلی، انتشارات پژوهشکده تاریخ اسلام، تهران؛ 1395
